Tíminn - 31.01.1987, Blaðsíða 12

12 Tíminn
llllllllllllll VETTVANGUR
Laugardagur 31. janúar 1987
Jón Sigurðsson:
Bankamál í brennidepli
Bankamálin hafa verið í hrenni-
depli í vetur. Ástæðan er auðvitað
áfallið, sem Útvegsbankinn varð
fyrir við gjaldþrot Hafskips árið
1985. Frá því í ársbyrjun 1986
hefur Útvegsbankinn í reynd ckki
fullnægt ákvæðum laga um við-
skiptabanka um hlutfall eiginfjár
og hefur því starfað á grundvelli
undanþágu fyrir þeim lagaákvæð-
um og á ábyrgð Seðlabankans. í
síðustu viku lýstu fulltrúar Versl-
unarbankans því yfir, að bankinn
treysti sér ekki til að eiga aðild að
stofnun nýs hlutafélagsbanka með
samruna Útvegsbanka, Iðnaðar-
banka og Verslunarbanka. Þar
með lauk meira en tveggja mánaða
tilraun Seðlabankans til að koma á
samruna bankanna þriggja, en það
var sú leið sem Seðlabankinn taldi
vænlegasta út úr ógöngum Útvegs-
bankans. Þar sem nú er komið á
daginn, að hún er ekki fær, er rík
ástæða til að leita annarra lausna á
vanda Útvegsbankans og huga um
lcið að stöðu bankamála í landinu
í heild.
Vandi Útvegsbankans er ekki
eingöngu bundinn því einstaka,
fjárhagslega áfalli, sem bankinn
varð fyrir árið 1985, þótt það hafi
að sönnu verið nógu alvarlegt;
hann er líka vísbending um veilur í
skipulagi og stjórnkerfi bankanna,
sem ráða þarf bótásem allra fyrst.
Skipulag bankamála
Skipulag bankamála má skoða
frá fjórum hliðum.
í fyrsta lagi þarf að haga rekstri
bankanna sem fyrirtækja á hag-
kvæman hátt. Það þýðir án efa, að
rekstrareiningar í bankakerfinu
þurfi að stækka frá því sem nú er.
Reynsla annarra þjóða sýnir
glöggt, að stærðarhagkvæmni er
mikil í bankarekstri. Stórir bankar
geta betur veitt alhliða þjónustu og
hafa meira bolmagn til að tryggja
öryggi innstæðna en smáir, jwí
útlánaáhættu má dreifa betur í
stórum banka en smáum.
í öðru lagi er mikilvægt, að ekki
myndist einokunaraðstaða á fjár-
magnsmarkaðnum. Þetta sjónar-
mið togar auðvitað í gagnstæða átt
við það fyrsta.
I þriðja lagi er mikilvægt, að
unnt sé að beita almennri peninga-
stjórn af opinberri hálfu til að auka
stöðugleika í hagkerfinu, en til
þess þarf að vera nokkurt jafnræði
með bönkunum og samkeppni milli
þeirra.
I fjórða lagi þarf bankakerfið að
miðla fé til arðvænlegustu verk-
efna, sem völ er á hverju sinni, ef
það á að þjóna því mikilvæga
hlutverki að beina fjárfestingu í
þann farveg, að hagvöxtur verði
sem mestur, þegar til langs tíma er
litið.
Núverandi bankakerfi hér á
landi er að mörgu leyti áfátt, þegar
það er skoðað á þennan hátt, og
getur því ekki gegnt hlutverki sínu
sem skyldi. Tvær mikilvægustu á-
stæðurnar fyrir þessu eru reyndar
nátengdar: Annars vegar langvar-
andi verðbólga með neikvæðum
raunvöxtum og hins vegar víðtæk
pólitísk afskipti af bankamálum.
Þrír stærstu bankar landsins Lands-
bankinn, Útvegsbankinn og Bún-
aðarbankinn eru í eigu ríkisins og
lúta þingkjörnum bankaráðum og
flokkspólitískt völdum bankastjór-
um. Þegar raunvextir eru neikvæð-
ir, er afar líklegt, að eftirspurn
eftir lánsfé verði meiri en framboð
á sparifé. Þá er jafnframt hætt við
því, að önnur sjónarmið en við-
skiptaleg ráði því, hver fær fé að
láni og hver ekki. Þar sem ítök
ríkisins í bankakerfinu hafa verið
jafnmikil og raun ber vitni og
aðhald frá öðrum bönkum er lítið,
er efalaust, að stjórnmálalegir
hagsmunir hafa ekki síður en við-
skiptaleg sjónarmið, leynt og Ijóst,
ráðið miklu um dreifingu lánsfjár á
undanförnum árum. Sú nauðsyn-
lega breyting, sem orðið hefur í
vaxtamálum hér á landi á síðustu
árum, þannig að raunvextir eru nú
yfirleitt jákvæðir, hefur reynst
mörgum fyrirtækjum erfið, sem
ekki voru undir hana búin. Þessi
breyting hefur auðvitað einnig
valdið vanda hjá lánardrottnum
fyrirtækjanna, sem að stærstum
hluta eru ríkisbankarnir þrír.
Pólitískra áhrifa á starfsemi
bankanna gætir ekki eingöngu, og
kannski ekki fyrst og fremst, við
ákvarðanir um einstök lán. Verka-
skipting milli banka og sérhæfing
þeirra í þjónustu við ákveðnar
atvinnugreinar og tiltekin við-
fangsefni er skilgetið afkvæmi af-
skipta stjórnvalda af bankamálum.
Þessi verkaskipting og sérhæfing
hefur í áranna rás gert það að
verkum, að dreifing áhættu í útlán-
um einstakra banka hefur orðið
einhæf og lítil og stundum beinlínis
varasöm. Vandi Útvegsbankans er
einmitt Ijóst dæmi um það, hvernig
sundurhólfun bankanna eftir verk-
efnum gerir starfsemi þeirra
áhættusama, þegar áföll verða í
einstökum atvinnugreinum, eins
og í siglingum eða sjávarútvegi,
ckki síst þcgar við bætast jafnmikl-
ar svciflur í gcngi erlendra gjald-
miðla og orðið hafa síðustu árin.
Nú, þegar skömmtunarstjórn á
fjárntagni erá undanhaldi.erbrýnt
að efla hér á landi bankakerfi, þar
sem efnahagsleg og viðskiptaleg
sjónarmið ráða ferðinni. Til þess
að ná þeim markmiðum um vel
rekið bankakerfi, sem ég nefndi í
upphafi, virðist hyggilcgast, að hið
opinbera stuðli nú að því fyrir sitt
leyti, að hér starfi fáir, en allstórir
viðskiptabankar, sem gcti vcitt við-
skiptalífinu alhliða þjónustu, að
ríkisbankar verði ekki einráðir,
heldur vcrði meira jafnræði með
þeim og hlutafélagsbönkum -
hugsanlega með erlendri þátttöku
- sem gætu veitt ríkisbankakcrfinu
samkcppni og aðhald. Mér finnst
erfitt að sjá við núverandi aðstæður
gildar ástæður fyrir því, að ríkið
reki hér fleiri en einn viðskipta-
banka.
í þessu sambandi má rifja upp,
að Bankamálanefndin, sem skilaði
áliti 1973, komst að þeirri niður-
stöðu, að æskilegt væri að stefna að
því, að hér á landi, væru ekki fleiri
en þrír til fjórir viðskiptabankar,
og að með því væri tryggð nægileg
samkeppni milli bankanna. Eins
og kunnugt er hefur þróunin ekki
orðiö þessi. Viðskiptabankarnir
eru cnn sjö. Jafnframt hefur starfs-
fólki og afgreiðslustöðum bank-
anna fjölgað hröðum skrefum á
síðustu árum.
Kreppan, sem Útvegsbankinn
hefur lent í, og hefur þcgar staðið
í meira en ár, gerir það að verkum,
að ákvarðanir um umbætur í
bankamálum þola nú alls enga bið.
Á st'ðasta ári dróst Útvegsbankinn
verulega aftur úr öðrum bönkum,
livað varðar aukningu innstæðna.
Staða hans í Seðlabanka er nei-
kvæð um 1 milljarð króna og
viðskiptasambönd hans eru í
hættu. Starfsfólk bankans og við-
skiptavinir búa við óvissu. Þessu
ástandi veröur að linna. Menn
skyldu þó einnig gæta að því, að
þær ákvarðanir, sem nú verða
teknar af þessu tilefni, munu hafa
varanleg áhrif á skipulag banka-
mála á Islandi til frambúðar.
Markmið endurskipu-
lagningar
Markmiðið með endurskipu-
lagningu bankanna nú ætti að vera
þríþætt:
■ Að eyða óvissu um framtíð
Útvegsbankans.
■ Að bæta skipulag og rekstur
bankakerfísins frá sjónarmiði
rekstrarhagkvæmni áhættu-
dreifingar, samkeppni og þjón-
ustugetu og stjórnar peninga-
mála.
■ Að draga skýrari línur hvað
varðar stjómarábyrgð í bönkun-
um og draga úr ábyrgð ríkisins
á rekstri viðskiptabanka, meðal
annars með fækkun ríkisbanka.
Leiðir
Hvaða leiðir koma hér til greina?
Eins og menn kann að reka minni
til gerði Seðlabankinn um þetta
nokkrar tillögur í nóvember s.l.
Nánar tiltekið setti hann fram fjórar
hugmyndir og tók afstöðu til
þeirra. Þessar fjórar hugmyndir
voru:
■ Samruni Útvegsbanka, Iðnað-
arbanka og Verzlunarbanka í
nýjum hlutafjárbanka, sem
stofnaður yrði samkvæmt
ákvæðum viðskiptabankalaga,
með væntanlegri aðild spari-
sjóða, fyrirtækja og einstakl-
inga. Seðlabankinn fyrir hönd
ríkissjóðs skyldi ábyrgjast 850
milljón króna hlutafé í hinu
nýja félagi auk eftirstöðva lána
og annarra skuldbindinga Út-
vegsbankans, eins og þær stæðu
þegar samruninn fer fram.
■ Sameining Búnaðarbanka og
Útvegsbanka í einn ríkisbanka.
■ Skipting og samruni Útvegs-
banka við Landsbanka og Bún-
aðarbanka, sem störfuðu áfram
sem ríkisbankar.
■ Endurreisn Útvegsbankans
sem ríkisbanka.
I öllum ríkisbankaleiðunum
þremur var reiknað með því, að
ríkið legði fram nýtt eigið fé til þess
að bæta upp tap Útvegsbankans.
Bankastjórn Seðlabankans
mælti eindregið með fyrstu leið-
inni. Hún taldi aðra og þriðju
leiðina lakari kosti, en hafnaði
algjörlega síðustu leiðinni. Sú leið,
sem Seðlabankinn mælti með,
hafði þann kost, að myndaður yrði
nokkuð öflugur hlutafjárbanki,
sem veitt gæti ríkisbönkunum sam-
keppni og aðhald. Sá galli var hins
vegar á tillögunni að mínum dómi,
að hún byggðist á því að ganga til
samninga við fyrirfram ákveðna
einkabanka um samruna áður en
vitað var, hvort hluthafar þeirra
vildu raunverulega gera slíka
samninga á viðunandi kjörum frá
sjónarmiði ríkisins, og þá um leið
almennings. Bankinn, sem þannig
hefði verið stofnaður, hefði auk
þess varla verið nógu öflugur til að
eiga í fullu tré við ríkisbankana
tvo, sem eftir hefðu staðið. Þá var
í tillögunni hvorki tekið á skipu-
lagsmálum ríkisbankanna í heild,
eins og fyllsta ástæða er þó til, né
bent á lausn á þeim vanda, sem í
því felst, að einkabankarnir, sem
ekki tækj u þátt í þessum samruna,,
yrðu smáir og máttlitlir. Þessi sjón-
armið komu meðal annars fram í
grein, sem ég skrifaði í Morgun-
blaðið í byrjun desember s.l.. Nú
átta vikum síðar, eru viðræður
bankanna þriggja farnar út um
þúfur, en Seðlabankinn leggur hins
vegar til, að Útvegsbanki og Bún-
aðarbanki verði sameinaðir, ef tii
vill í hlutafélagsbanka.
Áður en ég ræði þá tillögu nánar,
ætla ég að nefna nokkur mikilvæg
sjónarmið, sem taka ætti tillit til,
hvaða leið, sem farin verður í
bankamálinu.
1) Fjárhagsstaða eiganda Útvegs-
bankans (þ.e. ríkisins) verði
tryggð sem best og samningar
um hugsanlegan samruna ekki
bundnir fyrirfram við ákveðna
aðila utan ríkisbankanna.
2) Sérstök athugun fari fram á
raunvirði útlána allra banka
sem til greina koma í málinu og
mat lagt á hugsanlegt útlánatap
umfram afskriftir útlána.
Tryggingar fyrir lánum verði
einnig kannaðar á sambærileg-
an hátt fyrir alla bankana. Að
þessu hefur nú þegar vcrið mik-
ið unnið vegna viðræðna bank-
anna þriggja.
Islenska bankakerfið 0r reikninquni viðskiptabanka oq sparisjóða f árslok 1985. Tafla 1. Eignir og eigið fé banka og sparisj'óða í árslok 1985, fj'árhaðir eru f millj'ónum króna. Landsb. Útvegsb. Búnaðarb. Iðnaðarb. Versl.b. Samvinnub. Alþýðu- Isl. lsl. lsl. Isl. lsl. Isl. bankinn Spari- sjóðir Samtals
Eignir alls 32.129 9.753 9.860 3.630 2.180 3.113 1.102 6.973 68.740
Eigið fé 2.072 90 831 240 238 279 86 875 4.711
Eigið fé sem %
af eignum 6,4 0,9 8,4 6,6 10,9 9,0 7,8 12,5 6,8
Tafla 2.
Lánveitingar eftir atvinnuvegum, þar með talið endurlánað erlent lánsfé í árslok 1985.
fj'árhæðir eru í miltj'ónum króna.
Sjávarútvegur 9.313 3.444 649 8 3 205 3 257 13.882
Landbúnaður 1.888 18 1.81,1 12 2 284 7 148 4.170
Verslun 4.327 1.426 1.503 476 569 423 68 606 9.398
Iðnaður 3.262 644 856 868 42 46 64 517 6.299
Annað 6.528 2.482 2.403 1.140 522 1.142 514 2.770 17.501
Samtals 25.318 8.014 7.222 2.504 1.138 2.100 656 4.298 51.250
Tafla 3.
Skuldir banka og sparisjóða í árstok 1985 - fjárhaðir eru f mitljónum króna.
Skuldir alts 30.057 9.663 9.029 3.390 1.942 2.834 1.016 6.098 64.029
Skuld við Seðlabanka 3.160 1.195 829 71 111 83 - 185 5.634
Erlendar skuldir 12.989 3.916 597 249 - 17.751
Skuld við Seðlabanka
sem X af skuldum alls 10,5 12,4 9,2 2,1 5,7 2,9 3,0 8,8
Erlendar skuldir
sem % af skuldum alls 43,2 40,5 6,6 7,3 * * 27,7
Tafla 4.
Stafsmannafjöldi við bankastörf í árslok 1985.
Fjöldi stöðugilda 997 335 491 200 124 186 75 364 2.772
Heimitdir:
Tafla 1 og 3: Skýrslan "Viðskiptabankar og sparisjóðir", Seðlabanki Islands, Bankaeftirlitið, júlí 1986.
Tafla 2: "Skýrsla nefndar, sem var skipuð af hastarétti, til að kanna viðskipti Útvegsbanka lslands
og Hafskips hf.", nóvember 1986
Tafta 4: Upptýsingar frá Seðlabanka Islands og bankaeftirliti. 1 tölunum eru ekki taldir starfsmenn
Reiknistofu bankanna sem voru 81, eða Seðlabanka, sem voru 122 í árslok 1985.