Tíminn - 16.12.1988, Blaðsíða 5

JÓLABLAÐ
Tíminn 5
Úr Mjófirðingasögum eftir Vilhjálm Hjálmarsson:
„Jæja, þá er störfum
okkar lokið
á
Hans Guðmundsson flutti að
Reykjum og hóf þar búskap 1946.
Hann fæddist á Minni-Dölum 19.
október 1893 (svo í kirkjubók),
foreldrar Guðmundur Hansson
bóndi, ættaður af Héraði, og kona
hans Þórunn Sveinbjörnsdóttir. Hún
var Mjófirðingur, dóttir Sveinbjörns
Guttormssonar og Petrúnar Árna-
dóttur. Þórunn og Guðmundur
bjuggu allan sinn búskap í Mjóafirði
og koma því við sögu seinna.
Anna Ingigerður Jónsdóttir fædd-
ist 1. desember 1908, dóttir Jóns
Mikaelssonar frá Djúpavogi og Arn-
fríðar Eðvaldsdóttur, sem ættuð var
úr Þingeyjarsýslu. Þau bjuggu á
Unaósi þegar Jón dó árið 1922. Þau
voru efnalaus og heimilið var leyst
upp.
Anna var 13 ára þegar þetta
gerðist. Allt sem hönd á festi, dautt
og lifandi, var selt við opinbert
uppboð til lúkningar skuldum - svo
sem háttur var þá. Þessir atburðir
ollu sári sem seint greri. Séra Sigur-
jón á Kirkjubæ jarðsöng og gerði
„skiptaráðanda“ svo háan reikning
sem unnt var. Síðan færði hann
ekkjunni andvirðið. Það vermdi á
viðkvæmri stund.
Árið eftir fráfall föður síns réðst
Anna vinnukona að Asknesi, þar
sem Hans bjó þá með móður sinni.
Eftir það lágu leiðir þeirra saman.
Hans og Anna gengu í hjónaband
22. júní 1929. Var hann þá 35 ára og
hún 20 ára.
Hans var elstur þriggja bræðra er
upp komust. Faðir þeirra Guðmund-
ur dó þegar Hans var 17 ára, og hafði
raunar verið heilsuveill síðustu árin.
Forsjá heimilisins hvíldi því snemma
á herðum drengsins.
Hans var félagslyndur, ræðinn og
glaðvær ungur maður og gekkst fyrir
dansleikjum meðjafnöldrumsínum.
Átti hann grammófóna og heilmikið
plötusafn sem kom sér vel. Þótt
„kjörin settu á manninn mark“,
hann eins og aðra, var hann jafnan
hress í viðmóti og einkar góður heim
að sækja.
Þrjátíu ár á Asknesi
Eftir fráfall Guðmundar varð
Hans fyrirvinna móður sinnar. Fyrst
í Skógum 1910-12, þá á Norðfirði
1912-14, og á Kolableikseyri 1914-
17, raunar skrifaður „bóndi“ í mann-
tali frá og með 1915. Yngri bræðurn-
ir Jón og Gísli, sem voru innan við
fermingu þegar faðir þeirra dó, voru
í heimili móður sinnar og eldri
bróður fram um tvítugsaldurinn.
Um líkt leyti og þeir hleyptu heim-
draganum kom svo Anna á heimilið.
Þórunn lifði lengi eftir það og andað-
ist á Asknesi hjá syni sínum og
tengdadóttur 28. janúar 1937.
Á Asknesi var aðstaða til bú-
rekstrar að mörgu leyti erfið. Túnið
var lítið og útgræðsla vægast sagt
vandkvæðum bundin, engjahey-
skapur torsóttur. Aftur á móti er
snjólétt á þessum slóðum, sumar-
hagar fyrir sauðfé dágóðir og hættu-
laust og að öllu leyti þægilegt við
sjóinn. En það skiptir miklu upp á
sjávargagn og alla aðdrætti.
Eftir að Hans kom frá Norðfirði
1914 ásamt móður sinni og bræðrum
tekur hann þegar til við búskapinn,
fyrst á Kolableikseyri. Þar eru gras-
nytjar af skomum skammti, og voru
40 kindur á fóðmm til að byrja með.
Á Asknesi fjölgaði fénu fljótlega
þessum staðu
Sagan af Hans og Önnu
flauminn, farið upp síðan og bjargað
sér svo út um glugga á bakhlið
hússins með dætrum sínum tveimur,
16 og 12 ára og fimm börnum yngri.
Mun þá hafa verið ófært út dyra
megin (að norðan) en einnig að
sunnan hafði mikið vatn runnið. Öll
útihús voru hinum megin við hlaup-
ið. Slógu þær því upp tjaldi þarna í
rigningunni og héldust þar við, þó
tjaldið væri bæði lítið og lekt og
ekkert til að skýla sér nema eitthvað
af rúmfötum, sem þó fljótlega varð
gegndrepa.
Ég fór fyrst heim að húsi, tók ekki
eftir tjaldinu í brekkunni. Svo áttaði
ég mig og hélt að tjaldinu. Þar var
þá Jóna og hin börnin. Sat hún uppi
með Nönnu litlu, yngsta barnið, í
fanginu og reyndi að skýla henni
sem verða mátti með hálfblautri
ábreiðu. Anna hafði hins vegar farið
inn á Miðeyri til þess að reyna að
kalla yfir að Skógum og fá hjálp
þaðan. Við piltarnir skutumst nú
snöggvast út að á. Þótti okkur sem
ekki mundi auðvelt að fá hana til að
nota sinn gamla farveg að nýju. Við
Inga fórum svo að kveikja á olíuvél
og reyna að hita upp eitt herbergi,
svo að hægt væri að ylja mannskapn-
um eitthvað. Var augljóst, að óhætt
var að ganga í bæinn, enda þótt áin
beljaði undir austurveggnum. Um
það bil, sem þau hin skyldu svo
koma inn úr tjaldinu, bar þar að
Skógafeðga, Þórð og Ellert, og
Önnu. Gengu menn nú í bæinn. Var
reynt að ylja þeim yngstu eitthvað
og klæða í þurrt, kaffi var hitað.
Ingólfur og Þórður fóru og mjólk-
uðu, en kýrnar voru uppi í nýræktar-
girðingu, Borgþór og Ellert fóru út
fyrir á og gáfu því sem eftir var af
hænsnunum - ungarnir höfðu farið í
flóðið - hundunum var einnig gefið
vel, enda ætlað að vera eftir heima
og gæta bæjar fram eftir deginum
a.m.k. Svo var haldið af stað út á
leið. Var þá rigningarlaust að kalla.
Anna kom að sjálfsögðu með okkur,
enda ekkert þarna að gera að svo
stöddu og ekki aðstaða til að hlynna
að fólkinu eins og á stóð, svo sem
þurfti. Jón í Hlíð og Guðmundur á
Hesteyri komu á bátum sínum um
í rúmt 100, en allt að 130 síðustu
árin. Á fyrstu búskaparárum Hans
var heimilið kýrlaust. En það breytt-
ist þegar börnin komu til sögunnar.
Eftir það var ætíð kýr á fóðrum,
stundum tvær og stöku sinnum þrjár.
Eins og áður segir var erfitt með
slægjur á Asknesi. Það lagaðist örlít-
ið þegar Hans fékk túnblettinn á
Kolableikseyri þegar búskapur lagð-
ist af þar. Óg meiru munaði þegar
þau hjónin höfðu komið í rækt eina
ræktanlega blettinum í nánd við
bæinn. En fram eftir öllu sótti Hans
engjaheyskapinn af hörku, hátt í
hlíðar og oft langt frá bæ.
Náttúruhamfarir bundu enda á
búskap á Asknesi á einni nóttu.
Samadags frásögn mín af þeim at-
burði - með skýringum - fer hér á
eftir orðrétt, eins og hún birtist í 3.
árgangi Gerpis:
„Býli eyðist
Að morgni hins 7. ágúst 1946, um
kl. 7,20, var ég vakinn með þeim
tíðindum, að Asknesáin myndi vera
búin að breyta um farveg, en það
þýddi að hún væri tekin að renna yfir
eyri og þá að sjálfsögðu á eða
meðfram íbúðarhúsinu. Það hafði
rignt óhemju mikið í meira en tvo
sólarhringa með aðeins litlum upp-
kippum, og vatnavextir því geysi
miklir. Sveinn í Hlíð hafði séð að
heiman frá sér, að áin var horfin
utan á eyrinni. Hann hringdi þá til
Ingólfs og bað hann fara inneftir og
fá Borgþór með sér. Þeir brugðu við
skjótt og bjuggust til ferðar, ég slóst
einnig með í förina. Klukkan mun
hafa verið um 8,30 þegar við lögðum
af stað. Var þá enn úrhellis rigning.
Þegar kom inn um Kolableikseyri
mætti okkur röst af skrani. Voru það
einkum spýtur, stórar og smáar. Við
tókum í bátinn þvottabala og kerru-
kassa, en héldum annars tafarlaust
inneftir. Sáum við þegar nær dró
hvernig áin beljaði fast neðan við
húsið og síðan áfram inn með
melnum, nema hvað kvíslar úr henni
tóku að dreifast niður um eyrina,
eftir að kom inn hjá íbúðarhúsinu.
Inga og Jón litli komu á móti
okkur niður í fjöru. Komu þau
einhvers staðar ofan af „Hjalla".
Sagði Inga, að ekkert hefði orðið að
fólkinu og að tekist hefði að ná
kúnum út úr kjallaranum, því að
mamma sín hefði vakað alla nóttina
og verið tilbúin að bjarga þegar
flóðið kom. Mun það hafa verið
einhvemtíma upp úr lágnættinu.
Hafði Anna þá farið niður í mittis-
djúpt vatnið í kjallaranum, skorið á
böndin og hleypt kúnum út í vatns-
Bóndi í Suðurbyggð í sextíu ár
inngangur
Vilhjálmur á Brekku hefur sent frá sér annan hluta af
fyrirhuguðu þriggja binda verki sínu, sem hann nefnir
Mjófirðingasögur. Fyrsti hluti verksins kom út í fyrra og
fjallaði um forfeður hans, Brekkumenn, afkomendur
Hermanns í Firði í beinan karllegg, saga fimm kynslóða
mann fram af manni, sem setið hafa höfuðbólið Brekku
nokkuð á annað hundrað ár. Sú bók er merk aldarfarslýs-
ing og ágætt framlag til austfirskrar sögu.
Annar hluti Mjófirðingasagna, sem nú er nýútkominn,
er ekki síður athyglisverð lýsing á atvinnu- og lifnaðar-
háttum í Mjóafirði, einkum á síðari hluta 19. aldar og f ram
eftir 20. öld. í þessum hluta verksins segir frá búnaoar-
háttum og bjargræðisvegum mjófirskrar aiþýðu fyrir og
eftir aldamótin. í bókinni er mörg fróðleg persónusagan,
enda margir nefndir til sögunnar. Frásögnin í öðrum
hluta einskorðast við Suðurbyggð, Fjörð og Fjarðarbýli.
Eftir er að skrifa þriðju bókina, um Norðurbyggð og
Dalakálk, sem svo heitir. Sérstakur kafli er um athafnir
Norðmanna á Mjóafirði, hvalveiðarnar þaðan og hval-
vinnsluna á Asknesi. Sá kafli Mjóafjarðarsögu varð ekki
langur, en eigi að síður merkilegur og afdrifaríkur að
mörgu leyti.
Mjóifjörður er nú fámennt sveitarfélag og heldur
afskekkt á nútíma vísu. í bókum Vilhjálms lifnar hins
vegar byggðarlagið og fyllist af fólki og athöfnum, sem
fróðlegt er að kynnast. Alla þessa sögu hefur Vilhjálmur
á valdi sínu og þekkir sögusviðið betur en nokkur annar
maður. Söguna segir hann af miklum skilningi á fólki og
fjölskylduhögum, fordómalaust og án allrar tilgerðar eða
tiihneigingar til þess að draga menn í dilka sem
sveitarstólpa og minni háttar persónur. Hjá honum fá
hetjur hversdagslífsins að njóta sín eins og þeir sem
meiri þóttu fyrir sér.
Hér verður birtur einn kafli úr bókinni, þar sem segir
frá Hans Wíum Guðmundssyni og konu hans, önnu
Jónsdóttur, sem bjuggu fyrst á Asknesi, síðar á Reykj-
um.