Tíminn - 16.12.1988, Blaðsíða 17

JÓLABLAÐ
Tíminn 17
Mér er engin launung á að lýsa því
yfir, að hér muni vera um að ræða
bestu vísur Sveins. Og allra síðasta
vísan, sem hann orti til konu sinnar,
mun verða langlíf í landi ljóðsins, en
það leyfi ég mér að nefna ísland
öðrum löndum fremur. Sveinn mat
konu sína mikils, og þau háðu sitt
lífsstríð saman í um aldarfjórðung.
Þau skildi ekki neitt annað en sjáifur
dauðinn, en Sveinn lést í Reykjavík
hinn 2. júlí 1945. Kona hans kvaddi
þetta jarðlíf hinn 19. apríl 1958.
Hvíla þau hlið við hlið í Fossvogs-
kirkjugarði. Hvorugt þeirra náði
háum aldri. Bæði létust úr sama
sjúkdómnum: Krabbameini. En það
er önnur saga.
Yrkisefni Sveins, hver voru þau?
Vitanlega hið daglega líf í sveitinni;
árstíðimar. Þar var honum vorið
kærast, hann beinlínis varð sem nýr
maður á hverju vori. Skammdegið
átti hins vegar afar illa við hann. Þá
voru mannlegar tilfinningar, eins og
ástin, honum ofarlega í huga. Um
ágimdina orti Sveinn nokkuð og
taldi hana lága hvöt. Sjálfur safnaði
hann ekki auði, en vildi vera sjálfum
sér nægur. í ljóðinu Húnvetningur í
tuttugu ár segir hann meðal annars
þetta um auðssöfnun:
Ég öfunda sem sagt engan
mann,
og allra síst þá sem mestu safna.
Peim kennir að lokum
lífsreynslan,
að lendingin gerir alla jafna.
Vitanlega móta lífskjörin mjög
ljóð skáldanna, og þar var Sveinn
engin undantekning. Ákaflega víða
bregður fyrir bölsýni í ljóðum hans.
Hann trúði svo sannarlega ekki á
nein kraftaverk. Til marks um það
em þessar ljóðlínur:
Bresti lengi Ijós og yl,
lamast strengjatakið.
Það sem gengur grafar til
getur enginn vakið.
Sveinn notaði ljóðlistina sem vopn
í lífsbaráttunni, einkum þó á yngri
árum. Skáldið segir það í bundnu
máli, sem það vill segja, og verður
það oft býsna lífseigt. Um það segir
Sveinn þetta:
Efskáldinu verðurgeðið gramt,
þá grípur það vopn sem næst er
hendi.
Þessar línur eru úr kvæðinu Hún-
vetningur í tuttugu ár. Þetta kvæði
bið ég lesendur að lesa með athygli.
Þarna segir Sveinn ævisögu sína eins
og hún horfir við honum. Nokkurrar
beiskju gætir þarna. Ljóð þetta las
Sveinn í Útvarpið í september 1943.
Var það í síðasta sinn sem hann kom
þar fram. Annars las hann nokkrum
sinnum upp í útvarp og kvað, en
kvæðamaður var hann nokkur. Og
mikið rétt: Eftir hann em varðveittar
tvær stemmurd stemmusafni Kvæða-
mannafélagsins Iðunnar í Reykja-
vík. *_"
Nokkmm sinnum las Sveinn upp
ljóð á samkomum, bæði eftir sig og
aðra. Allt kunni hann þetta utanbók-
ar. Mér er minnisstæður síðasti upp-
lestur hans á ljóðum. Var það í
Engihlíð í Langadal sumarið 1944.
Þar flutti hann ljóðið Svarkurínn
eftir Grím Thomsen, svo og Amljót-
ur gellini eftir sama. Þá flutti hann
tvö kvæði eftir Jakob Thorarensen:
Hildigunnur og Eyjólfur Bölverks-
son. Hvort tveggja mikil listaverk.
Ljóðasafn það sem hér birtist er
að stofni til saman sett úr tveimur
ljóðakvemm eftir Svein: Andstæð-
um, er út komu 1933 á vegum
Hagyrðinga- og kvæðamannafélags
Reykjavíkur, og Nýjum andstæðum,
er út vom gefnar árið 1935 á kostnað
höfundar. Báðar vom bækur þessar
í fremur litlu broti. Fyrri bókin var
98 bls., en sú síðari 64 bls. Em þær
löngu uppseldar. Ef eintak hefur
sést hjá fombókasölum, hefur það
óðar selst og þá við háu verði.
Margir hafa spurst fyrir um endurút-
gáfu þessara ljóða á undanfömum
ámm. Loks féllst bókaútgáfan
Skuggsjá í Hafnarfirði á að taka ljóð
Sveins frá Elivogum til útgáfu, bæði
prentuð og óprentuð. Er mér, sem
hefi annast um þessa útgáfu, það
mikið ánægjuefni. Nú er líka sér-
stakt tilefni til að gefa út ljóð Sveins
frá Elivogum. Aldarafmæli hans er
ekki langt undan.
Þegar Sveinn lést, árið 1945, tók
ég til handargagns og varðveislu öll
handrit hans. Er það allmikið safn.
Höfundurinn skildi eftir sig skrifaðar
bækur nokkrar, en mikið var á
lausum blöðum. Skrifaði ég upp af
þeim drjúgt efni, sem ella hefði
smám saman farið forgörðum. Hefi
ég valið úr þessum handritum
Sveins. Alltaf er álitamál, hvað taka
skuli til útgáfu og hverju skuli hafna,
þegar um sýnisbók ljóðskálds er að
ræða. Ég hefi reynt að velja þau
ljóð, sem mér finnst lýsa höfundin-
um best, svo og lífínu í kringum
hann. Þegar þessi bók kemur út,
verður enn mikið eftir af óprentuð-
um ljóðum eftir Svein. Handrit hans
eru varðveitt hjá mér enn. Væntan-
lega fara þau á Landsbókasafnið
eftir minn dag. Vera má, að þá taki
sig til einhver fræðimaður og geri
úttekt á ljóðagerð skáldsins, sem
mörgum fannst minna á Bólu-
Hjálmar. Og mér er til efs, að
nokkurt alþýðuskáld á þessari öld
hafi komist nær anda skáldskapar
skáldsins í Bólu. Og það er trú mín,
að Skuggsjá vinni gott verk með því
að stuðla að því að þessi ljóð Sveins
frá Elivogum geti enn á ný litið
dagsins ljós, svo og ljóð þau er
hvergi hafa áður birst, eða svo gott
sem. Væntanlega verða þær ekki
margar ljóðabækumar, sem koma
út fyrir þessi jól, sem innihalda jafn
háttbundin ljóð og þessi. En eins og
kunnugt er hefur ljóðagerðin að
miklu leyti horfið frá stuðlum og
rími í seinni tíð.
Sveinn hlaut einu sinni svokölluð
skáldalaun. Varþað árið 1935. Ekki
var um háa upphæð að ræða, eða
sléttar 500 krónur. Þó gat hann
keypt fyrir hana nokkrar ær, loðnar
og lembdar, um vorið er hann hóf
búskap eftir árs hlé á þeim vettvangi.
En þetta var meiri viðurkenning en
Sveinn hafði gert sér vonir um.
Dalabóndinn var allt í einu orðinn
frægur maður í höfuðstað landsins,
já, um allt land. Sveini þótti vænt um
þessa viðurkenningu. Ekki hlaut
hann oftar skáldalaun, enda komu
aldrei nema tvö ljóðakver frá
honum, og þau ekkert auglýst.
Nokkuð þöglara var um þessar bæk-
ur á sínum tíma en þurft hefði, en
Sveinn var frábitinn auglýsinga-
mennsku og naut ekki styrks skáld-
bræðra og samstöðu.
Sveinn frá Elivogum var dæmi-
gerður dalabóndi. Af þeim jörðum,
sem hann bjó á, er aðeins ein enn í
byggð: Vindhæli á Skagaströnd,
enda sannarlega engin dalajörð.
Ekki söng Sveinn veðráttunni í daln-
um lof í ljóðum sínum, en þó var því
líkast að hann yndi sér hvergi nema
þar. Á Laxárdal vildi hann lifa - og
deyja:
Oft þó fellin fölni á kjól
fyrir svellastrokum,
hér í elli hef ég skjól;
héma fell að lokum.
Dauðagrunurinn setti mjög mark
sitt á síðustu ljóð Sveins. Hann vissi
allt frá árinu 1941, að illvígur sjúk-
dómur væri að búa um sig. Hann fór
til Reykjavíkur ýmissa erinda í júní-
mánuði þetta sama ár. Kom þá til
vinar síns, Jónasar Sveinssonar
læknis, og leitaði ráða hjá honum.
Sveinn hafði undanfarið fundið fyrir
særindum við endaþarm. Jónas
læknir fann að þar var einhver
þrimill. Hann vildi nema þennan
þrimil á brott, og taldi það litla
aðgerð. En þetta var rétt fyrir slátt
og Sveinn taldi sig ekki hafa tíma til
að láta framkvæma þetta, hey-
skapurinn mætti ekki bíða.
Meinið óx vitanlega, fyrst ekkert
var að gert, og svo var komið
sumarið 1944, að hann fór að finna
til óþæginda innvortis. Hann fékk
smyrsl hjá Páli Kolka lækni, og
virtist það heldur slá á óþægindin.
Svo var komið á útmánuðum 1945,
að Sveinn var lagður inn á sjúkrahús
í Reykjavík, Landakotsspítala, sam-
kvæmt tilvísun Páls Kolka, sem var
héraðslæknir á Blönduósi. Af
sjúkrahúsinu fór hann helsjúkur í
banni lækna norður til að ganga frá
málum sínum þar. Hann vissi, að
dauðinn var á næsta leiti. Uppboð
var haldið á lausafjármunum og
bústofni á Refsstöðum hinn 28. apríl
um vorið. Allt varð að gera upp,
hann vildi geta gengið frá öllu, áður
en maðurinn með ljáinn kæmi f
heimsókn.
Eiga Ijóð Sveins erindi á prent á
ný, ásamt þeim sem aldrei hafa á
þrykk gengið fyrr, þegar háttleysa í
ljóðagerð er jafn algeng og raun ber
vitni? Eru líkur til, að þjóðin kunni
að meta ljóð, sem ort voru fyrir
40-50, jafnvel 70 árum? Jú, viss
hópur fólks kann áreiðanlega að
meta vel ortar vísur og kjamyrtar.
Sveinn segir jafnan eitthvað með
ljóðum sínum. Ég er á þeirri skoðun,
að hér birtist öðmvísi ljóð en títt er
nú á dögum. Var Sveini ljóst, að ljóð
hans myndu lifa lengur en búskapar-
baslið, sem hann stóð í um dagana?
Ekki er það ólíklegt. Á einum stað
segir hann þetta:
Vel þó kynni ei karlsins Ijóð
kerlingin hún Samtfð,
á þau minnir aftur þjóð
ungmærin hún Framtíð.
Reykjavík, í júlí 1988,
Auðunn Bragi Sveinsson.