Tíminn - 11.02.1989, Page 3

Laugardagur 11. febrúar 1989
HELGIN
13
Árið 1774 færist yfirstjórn verslun-
armála Grænlands og Finnmerkur
einnig yfir á hendur Jóns Eiríksson-
ar.
1776 var hann 5. „depúteraður“ í
rentukammerinu og 2. „depúterað-
ur“ í aðaltollskrifstofunni.
(Kommitteraðir voru þeir nefndir
á þessum tíma, sem rétt höfðu til að
segja skoðanir sínar á málum í
stjórnardeildunum, en depúteraðir
voru hærra settir, því þeirra var að
taka ákvarðanir á tillögum hinna.
Tignarstöður Jóns voru því með
þeim æðstu á þessum vettvangi.)
Á konunglega bókasafninu
Áður er getið um hinn mikla
áhuga Jóns á norrænum fræðum.
sem vaknaði er hann tók að lesa hin
gömlu rit ættjarðar sinnar á safni
Áma Magnússonar. í>að var því að
vonum að hann yrði glaður við þegar
hann árið 1781 var gerður vörður
eða hirðir hins stóra konunglega
bókasafns í Kaupmannahöfn.
Þetta embætti stundaði hann með
slíkri alúð að allir sem til þekktu
dáðust að og víðfrægðu. Auk þess
sem hann vann í safninu tvær
klukkustundir á hverjum morgni og
iðulega á kvöldum. barðist hann
fyrir því að fé var veitt til þess að
gera nýja skrá um handrit safnsins
og var það verk sem nýttist mörgum
þá óbornum kynslóðum. Tók þetta
á kraftana, þar sem enn var aukið á
embættisskyldur hans. Hann varð
meðlimur í stjórnarráði fyrir ísland,
Grænland, Finnmörk og Færeyjar,
skólastjórnarmeðlimur Sóreyjarhá-
skóla og umsjónarmaður með nýju
korti yfir Noreg.
Heimiliserfíðleikar áttu ásamt and-
róðri í stjórnardeildunum þátt í að
hann lést aðeins 59 ára að aldri.
í höllu Goðmundar
Maður sem svo var innvígður
orðinn í æðstu embætti og kunnur
leiðum til valda og áhrifa í ríkinufór
ekki á mis við þá öfund og baktjalda-
makk, sem slíku fylgir jafnan. Nógir
voru þeir sem sjálfir vildu skipa slík
embætti og ná þeim vegtyllum, sem
Jóni Eiríkssyni höfðu hlotnast. Var
það heldur ekki óalgengt að ýmsir
menn settu fótinn fyrir framgang
þeirra mála sem honum voru hjart-
fólgnust, svo stundum hlutu þau
aðra afgreislu en hann hefði kosið.
Þessa beisku reynslu áttu síðar hátt-
settir valdamenn íslenskir eftir að
öðlast, sbr. Grím Thomsen, er hann
gegndi störfum í dönsku utanríkis-
þjónustunni og lýsti eftirminnilega í
kvæðinu um Goðmund á Glæsivöll-
um.
Eitt slíkra mála var sala Skál-
holtsstóls og eigna hans og flutningur
skólans til Reykjavíkur. Varð úr að
skólinn var fluttur og er víst um að
ekki varð sú ráðstöfun islenskum
skólamálum til heilla, a. m. k. fram-
an af. Varð Jóni þessi niðurstaða
mála til mikillar skapraunar.
Þá vildi Jón hafa allt annan hátt á
afnámi einokunarverslunarinnar en
varð, ekki síst leist honum miður á
að verslunarmál íslands voru nú
sniðin eftir því lagi sem tíðkaðist í
dönsku nýlendunum.
Marga menn mætti nefna sem
Jóni urðu þungir í skauti og báru mál
hans af leið. Einn þeirra var Eggers
nokkur, metnaðargjarn gáfumaður
og harðduglegur, sem mjög var í
náðinni hjá ráðherrunum Schimm-
elmann og Reventlow, en sá fyrr-
nefndi er talinn eitt mesta fjármála-
séní danskrar stjórnmálasögu, slæg-
ur maður, sem stóð af sér miklar
pólitískar sviptingar í áratugi. Er
talið að Eggers hafi haft hönd í
bagga með sölu Skálholtsstóls og
flutningi skólans og fríhöndlunartil-
skipuninni, sem lögfest var 1787,
árið sem Jón andaðist. Mikill
mannamunur hefur verið á þeim
Jóni og Eggers. Þar sem Jón ástund-
aði mikla hófsemi í framgöngu og
var hinn ljúfasti við æðri sem lægri
var Eggers annarrar tegundar. Hann
náði frama með því að vekja sem
mesta athygli á sjálfum sér og verk-
um sínum, sem oft höfðu ekki annað
en nýjungina og breytingagirnina
sér til gildis. Hann náði og skjótum
frama, sem ekki mun hafa verið vel
þokkað af lærðum mönnum í Kaup-
mannahöfn. Jón mun hins vegar
aldrei hafa sótt um embætti né
vegtyllu að prófessorsembættinu í
Sórey frátöldu.
Skyldan framar skemmtun
Mönnum í stöðu Jóns Eiríkssonar
stóðu opin næg tækifæri til sam-
kvæmislífs. Jafnt við hirðina sem hjá
ýmsum fyrirmönnum gekk ekki á
öðru en veislum og heimboðum, þar
sem gjarna voru tugir rétta á boðstól-
um og var skylda að endurgjajda slík
boð með nýjum er tækifæri byðist.
Það lýsir Jóni Eiríkssyni að hann
tók mjög takmarkaðan þátt í þessu
samkvæmislífi og ef hann þá heim-
boð þá gerði hann það jafnan með
þeim fyrirvara að hann mætti fara úr
boðinu er hæst stæði, til þess að
sinna skyldustörfum eða öðrum
önnum. Þá hafði hann fyrir sið að
bjóða heim íslenskum stúdentum á
haustin og var þá jafnan íslenskur
matur á borðum.
Honum var afar umhugað um
ættmenni sín á íslandi og greiddi
fyrir skólagöngu bræðra sinna eftir
megni. Einkennilegt og eftirminni-
legt dæmi um ræktarsemi hans er þó
viðurgjörningur hans við gamla og
hruma tengdamóður sína, sem hann
tók á heimili sitt. Hann var varla
nokkru sinni svo önnum kafinn að
hann ekki settist drjúga stund hjá
henni á kvöldin og ræddi við hana,
gömlu konunni til skemmtunar. Var
sama þótt vinir væru í heimsókn,
ekki brá Jón Eiríksson þessum sið.
Hús hans stóð við Stormgaden nr.
5 og keypti hann það á fyrstu
Hafnarárum sínum. Síðar Iét hann
breyta húsinu og stækka það. Nú
stendur Þjóðminjasafn Dana þar
sem húsið stóð og getur það því ekki
lengur að líta, en skrautlega og
útskorna útidyrahurð þess má enn
líta á Þjóðminjasafninu.
Að æfilokum
Á átjándu öldini voru tímabil
æsku, manndómsára og elli að jafn-
aði skemmri en nú er og þegar Jón
Eiríksson andaðist 59 ára gamall var
hann saddur lífdaga. Eljusemi hans
og vinnuharka var líka með þeirn
eindæmum að við var brugðið. Þegar
hann tók við embættum sínum í
rentukammerinu er sagt að hann
hafi byrjað að kynna sér öll máls-
skjöl þar frá eldri og nýrri málum af
slíkrum ákafa að hann las viðstöðu-
laust heilu næturnar og skemmdi
loks í sér sjónina að því marki að
i hann beið þess ekki bætur. En sama
j var upp frá því út í hvaða mál hann
var spurður - öll þekkti hann þau út
I í hörgul.
Samur var ákafi hans við störfin í
Konunglega bókasafninu. Er hann
var að ganga frá ýmsum fornprents-
bókum sem safninu höfðu borist að
gjöf, lét hann sig ekki muna um að
bera bækurnar sjálfur yfir þvera sali
Isafnsins og gekk þá eitt sinn svo
nærri sér að um kvöldið pissaði hann
blóði. Var hann milli heims og helju
í nokkrar vikur, en náði sér þó um
skeið.
Síðasta árið sem hann lifði var Jón
þorrinn að kröftum. Samt lagði hann
nú harðar að sér en nokkru sinni, sat
uppi og skrifaði eða las og svaf
sjaldnast nema 2-4 klukkustundir í
einu. Dæmi eru mörg um að slíkt
hafi sótt að þeim sem ekki eiga langt
eftir.
Löngum hefur verið talið að and-
róðurinn gegn Jóni í stjómardeild-
[ unum hafi átt mestan þátt í að stytta
líf hans og liggja fyrir orð hans sjálfs
í því að svo hefur verið. Hitt hefur
verið hljóðara um að hann mun hafa
átt mjög erfitt heima fyrir, þar sem
kona hans, Christine Marie og dæt-
urnar tvær, Anne Margarethe og
Steinunn, munu hafa verið haldnar
ýmsum skap og persónubrestum,
sem gerðu honum lífið í meira lagi
leitt.
Síðustu vikuna sem hann lifði
sótti slíkt svefnleysi eða sálsýki að
honum að engu var líkt. Lá hann þá
og svitnaði úr hófi, og bættist við það
slík hræðsla að væri t. d. barið á
dyrnar vissi hann ekki hvað hann
ætti af sér að gera. Fram til hins
síðasta sótti hann þó störfin í rentu-
kammerinu, uns dagur leið að kvöldi
hins 29. mars 1787, er hann „gekk
sjálfviljugur af þessum heimi, kraft-
vana af erfiði, sem allt stuðlaði hans
konungi, ríkinu og fósturjörðu hans
til gagnsemdar,“ eins og Sveinn
Pálsson kemst að orði í æfisögu
hans.
Fræg eru orð eins hans mesta
vinar, Skúla Magnússonar, landfó-
geta, er hann frétti lát hans: „Þar
gátu þeir farið með hann. Nú er úti
um ísland."
Jón Eiríksson var einstæður
maður, sé litið yfir æviferil hans,
þótt ekki sé nema af þessu stutta
ágripi hér í Helgar-Tímanum.
Ekki hafði það gerst á umliðnum
öldum íslands að umkomulítill
drengur fengi risið til slíkra metorða,
enda voru gáfur og starfsþrek Jóns
Eiríkssonar með fádæmum. Miklir
hafa og persónutöfrar hans verið og
drenglund, sem réði því hve bestu
menn greiddu götu hans frá því
fyrsta og þess lét hann fósturjörð
sína njóta sem best hann gat, er
áhrifamikil embætti söfnuðust á
hendur hans. Hann efldi álit íslend-
inga ómælt meðal Dana og átti þátt
í með fordæmi sínu að lýsa veg
þeirra manna, sem síðar hösluðu sér
völl á stjórnmálavettvangi í barátt-
unni fyrir frelsi landsins.
Stór átsala
Dæmi um verð
Dömudeild Straufrí sængurverasett Hlírabolir Herradeild 250,-
1275,- Buxur 250,-
Straufrílök 450,- Hálfermabolir 290,-
Teygjulök 650,- Síðar buxur 390,-
Handklæði 150,- Sokkar 90,- parið
Diskaþurrkur 80,- Peysur 800,-
Þvottastykki 75,- Vatteraðir frakkar.... 5.800
Kjólaefni metravara Vatteraðar blússur..frá 2.900
Ótrúlega légt verð Buxur ull og terelyne 2.000
Notið tækifærið og gerið hagstæð innkaup. ■■ ■ 1 ■ — ■
sgm jacoDsen Austurstræti 9