Tíminn - 11.03.1989, Blaðsíða 5

Laugardagur 11. mars 1989
15
HELGIN
lesa annars vegar bækur og blaða-
greinar Þórbergs og hins vegar aðra
dæmigerða texta frá sama tíma.
Afmörkuð atriði, af sviðum mál-
fræði eða orðaforða, liggja þar nefni-
lega hreint ekki opin fyrir á borðinu.
Kannski eiga þau eftir að koma í Ijós
ef cinhver tekur sér fyrir hcndur að
rannsaka orðaforða og setningaskip-
an Þórbergs með aðferðum tölvu-
tækninnar. En þangað til geri ég mér
þess fulla grein að létt verk er fyrir
fræðinga að ráðast á hugmyndir á
borð við þessar, telja þær ófræðilcg-
ar og þar með að litlu hafandi. Slíkt
verður þá bara að hafa sinn gang.
Góður málfræðingur
Og annað atriði er líka varðandi
Þórberg sem menn ntega ekki
gleyma, og það er hve góður mál-
fræðingur hann var í rauninni. Hann
sökkti sér árum saman niður í fornrit
og málvísindi okkar, gömul og ný.
Það má heldur ekki gleyma því að
hann var afkastamikill í orðasöfnun
sinni, sem hann vann að í allmörg ár
á akademískum grundvelli fyrir
styrk frá Alþingi. Það hefur, mér
vitanlega, aldrei verið dregið í efa af
málfræðingum að þar hafi hið þarf-
asta verk verið unnið í þágu íslenskr-
ar málsögu og af fullri fræðilegri
alúð. Hið sama er líka að segja um
málfræði- og málþekkingu Þórbergs.
Það dylst, held ég, engum að maður-
inn hefur búið yfir gífurlegri þekk-
ingu á íslensku máli, ásamt óbilandi
kunnáttu í öllum reglum og lögmál-
um sem um það gilda.
Þá er enn eitt ónefnt, sem ég hygg
að megi hafa haft töluverð áhrif á
alla stílþróuh og það sem kannski
mætti nefna máldirfsku Þórbergs.
Það eru bæði löng og náin kynni
hans af alþjóðamálinu esperanto.
Hann sökkti sér niður í þetta
tungumál á árunum milli 1930 og
1940, náði á því mjög góðum tökum
og hefði reyndar haft alla burði til
þess að vcrða ágætur rithöfundur á
þessu máli. Um þetta má fræðast af
mörgum greinum, sem hann skrifaði
um þetta brennheita áhugamál sitt
og eru í ritgerðasöfnum lians. Líka
skrifaði hann þykka bók um esper-
anto, Alþjóðamál og málleysur
(1933) og gaf út í því þrjár kennslu-
bækur á árunum 1937 og 1939. Þar
á meðal er mjög ýtarleg málfræði
alþjóðamálsins, sem enn má segja
að sé í fullu gildi og ber í öllum
atriðum glöggun vott unt trausta og
góða grundvallarþekkingu höfundar
síns á þessu efni öllu.
Áhrif frá esperanto
Nú æxluðust mál þannig að þetta
alþjóðamál náði ekki þeirri almennu
útbreiðslu um heiminn sem menn
bjuggust við á fjórða áratugnum að
það myndi þá gera innan fárra ára.
En hitt er þó vitað að málkerfið í
esperanto er um margt sérstætt, og
fyrst og fremst einkcnnist það af því
hvað það er reglubundið, en þó á
sama tíma ákaflega rökfast og ein-
falt. Sjálfur hef ég kynnst þessari
málfræði, og svo er skemmst frá að
segja að ég hef lengi hallast að þeirri
skoðun að af henni hafi Þórbergur
mjög trúlega getað lært töluvert um
A 85 ára afmæli sínu 1974 var
Þórbergur hylltur af fjölmenni
sem fór blysför heim til hans. Hér
er hann á svölunum á Hringbraut-
inni við það tækifæri.
(Timamynd: Gunnar.)
Þórbergur á 85 ára afmælinu.
(Tímamynd: Gunnar).
almenna málbeitingu. Að minnsta
kosti þarf ekki að draga í efa að
þegar maður með málfræðiburði
hans hefur farið að sökkva sér niður
í þetta efni þá hefur hann verið
fljótur að tileinka sér í því þau atriði
sem niáli skiptu.
Esperantoáhrif á Þórberg hafa
hins vegar ekki verið rannsökuð
skipulega, svo að þess er ekki kostur
enn að fullyrða um það í einstökum
atriðum í hverju þau gætu legið. Þó
hefur mér til dæmis virst að á ýmsum
stöðum í verkum Þórbergs minni
notkun hans á lýsingarhætti nútíðar
á það sem gerist í esperanto. Og í
heild hygg ég að það fari ekki á milli
mála að kynnin af rökhyggjunni í
allri málfræðinni og málbyggingunni
í esperanto hafi um margt getað
auðveldað Þórbergi að skrifa þann
rökrétta og markvissa stíl sem hvað
lengst var aðalsmerki hans.
Ádeilur
En ræturnar að ritsnilld Þórbergs
lágu þó vitaskuld miklu víðar en í
alþjóðamálinu. Á sama hátt komu
gáfur hans mun víðaY fram en í einni
saman kunnáttu hans í málfræði.
Þegar að því kemur að menn fari
að vega og meta verk og persónu
Þórbergs Þórðarsonar nieira í ljósi
sögunnar en samtíðarmönnum hans
hefur verið mögulegt til þessa, þá
kæmi mér ekki á óvart að þeir ættu
eftir að staldra töluvert við eitt atriði
er þetta varðar. Það er það hvað
hann hefur í rauninni verið ákaflega
mikill vísindamaður eða rökhyggju-
maður í sér.
Nú kann þetta að mega kallast
öfugmæli um mann sem var jafn
trúgjarn og opinn fyrir yfirnáttúrleg-
um hlutum og hann. En að því er að
gæta að svo er að sjá sem Þórbergur
hafi í rauninni ekki búið yfir veru-
lega miklu skáldlegu og skapandi
ímyndunarafli. Menn verða að niuna
að hann skrifaði engar skáldsögur,
til dæmis í líkingu við Halldór
Laxncss.
Þvert á móti var hann ákaflega
rökfastur og málefnalegur í öllurn
ádeiluskrifum sínum. Og á sinn hátt
er í rauninni alls ckki fráleitt að
halda því fram að hann hafi komið
fram sem töluvert mikill vísinda-
maður í þessum sömu ádeiluskrif-
um.
Þetta vcrður til dæmis Ijóst þegar
menn lesa Bréf til Láru. Á þcini
tíma hafði Þórbergur snúið baki við
guðspckinni og var orðinn sanntrú-
aður sósíalisti. Sósíalisma þessara
ára fylgdi mjög hörð andstaða gcgn
kristinni kirkju. Þctta átti sér rætur
aftur á öldina sem leið, og skýringin
er yfirleitt talin hafa verið sú að
sósíalistar litu þá nokkuð almennt á
kirkjuna sem verkfæri í höndum
auðvaldsins til þess að kúga alþýð-
una. Þarf rautiar ekki að fara lengra
en aftur í skáldskap Þorsteins Er-
lingssonar og Stephans G. Stcphans-
sonar til að sjá glögg dæmi um þetta,
en þau eru þó til mun víðar.
BréftilLáru
Þegar ádeiluskrif Þórbergs frá
þessum árum eru skoðuð, fyrst og
fremst Bréf til Láru. þá vaknar
fljótlega sú hugsun hvort það hal'i í
rauninni ekki verið nánast ein saman
söguleg tilviljun að hann varð sósíal-
isti en ekki eitthvað allt annað. Að
því er að gæta að á þessum milli-
stríðsárum voru menn um lieim
allan mjög uppteknir afhugmyndum
um þjóðfélagslegar umbætur. í sós-
íalismanum sáu menn á þeim árum
nýja útópíu. nýtt sæluþjóðfélag. þar
sem allir myndu verða jafnrr og
öllum myndi líða vel.
Þess vegna er eiginlega enginn
kominn til með að segja að Þórberg-
ur hefði endilega orðið sami sósíal-
istinn og hann varð ef hann heíði
verið í blómti ritferils síns á öðrum
tíma og við aðrar aðstæður. Hann
bjó yfir ritsnilli og fádæma rökfestu.
og fyrir hvort tveggjii þurfti hann
skiljanlega að fá útrás. Sósíalisminn
hefur því á sinn luítt komið líkt og
himnasending upp í hendur hans.
Þar var á ferðinni rökfast hugmynda-
kerfi sem gaf Þórbergi, jafnt sem
öðrum fylgjendum sömu stefnu. kost
á traustum og nokkuð skotheldum
rökum um nánast hvaðeina er varð-
aði þjóðfélagsmál. jal'nt hér heima
sem erlendis.
Þetta hefur kveikt í því sem ég
nefndi hér áðan vísindamanninn í
Þórbcrgi, og veitt honum liinn ákjós-
anlegasta farvcg fýrir hæfileika sína.
Hefði luinn ekki haft farveg sósíal-
ismans til að veita kröftum sínum
útrás cftir þá væri Bréf til Láru ekki
svipur hjá sjón. Og þá hcfði til
dæmis cin frægasta grein hans, Eld-
vígslan, trúlega aldrei verið skriluð.
Þá hcfði ekki átt sér stað þarna sú
samhæfing þessara tveggja þátta,
annars vegar ritmenntunar og rit-
snilldar Þórbergs Þórðarsonar og
hins vegar hinnar vísindalegu rök-
hyggju hans, sem er, þegar öllu er á
botninn hvolft, það tvennt sem renn-
ur saman í samofna heild í Bréfi til
Láru og gerir bókina að því listaverki
sem raun ber vitni.
Bréf til Láru er vissuiega mikið
áróðursrit fyrir sósíalisma og jafn-
framt gegn guðspeki, spíritisma og
kristinni kirkju. En hér mega menn
ekki láta boöskap og bókmenntalega
stöðu renna saman í eitt fyrir sér.
Hér þarf að gæta að því að bókin er
afsprengi síns tíma. Hér þarf líka að
gæta að því að á ritunartíma hennar
litu menn töluvert öðrum augum á
sósíalisma nítjándu aldar og fram-
tíðarmöguleika hanshelduren menn
gera nú á dögum.
Og þannig má draga það töluvert
í efa, svo vægt sé til oröa tekið, að
Þórbergur myndi koma fram sem
sami sósíalistinn ef hann væri að
skrifa Bréf til Láru í dag. Líktt er
meir en vafasamt að hann myndi
ráðast jafn eindregið gegn kirkjunni
í dag eins og liann gerði árið 1924.
Ástæðan er sú að núna gera menn
sér aörar hugmyndir um sósíalism-
ann en á l'yrstu áratugum aldarinnar,
og menn eru mina farnir að líta
töluverl öðrum augum á þjóðkirkj-
una en sumir gerðu á þeim árum.
Líka má ineir cn vera að bæði
sósíalismi og kirkja hafi tekið breyt-
ingum í tímans rás og kalli af þeim
sökunt á aðra afstöðu núna en þá.
Þegar menn lesa í dag verk eins og
Bréf til Láru og Eldvígsluna, svo
aðeins tvö séu nefnd. þá verða þcir
að hal'a þetta i huga. Þessi verk
veröur að lesa sem bókmenntalcg
listaverk og sem heimildir um liugs-
unarháttinn í því þjóöfélagi scm þau
eru sprottin upp úr. Eftir meir cn
sextíu ár er skiljanlcga farið ;iö slá
dálítið i boöskapinn og röksemdirn-
ar. En ritsnilldin stendur eftir söm
viö sig. Hcnnar vcgna standa þau
enn. -esig
Skil á staðgreiðslufé:
EINDAGINN
ER 15
HVERS MÁNAÐAR
Launagreiðendum ber að skila afdreg-
inni staðgreiðslu af launum og reikn-
uðu endurgjaldi mánaðarlega. Skilin
skulu gerð eigi síðar en 15, hvers mán-
aðar.
Ekki skiptir máli í þessu sambandi
hversu oft í mánuði laun eru greidd né
hvort þau eru greidd fyrirfram eða
eftirá.
Með skilunum skal fylgja greinar-
gerð á sérstökum eyðublöðum, „skila-
greinum", blátt eyðublað fyrir greidd
laun og rautt fyrir reiknað endurgjald.
Skilagrein ber ávallt að skila einnig þó
svo að engin staðgreiðsla hafi verið
dregin af í mánuðinum.
Allar fjárhæðir skulu vera í heil-
um krónum.
Gerið skil tímanlega
RSK
RlKISSKATTSTIÓRI