Tíminn - 06.01.1990, Side 2

12
HELGIN
Laugardagur 6. janúar 1989
Risadátar
hans hina virðulegustu og sparaði
ekkert til. En þar með var óhófsöld-
inni líka lokið. Hann hafði alltaf
fyrirlitið föður sinn fyrir bruðl hans
og ístöðuleysi og að jarðarförinni
afstaðinni lét hann tafarlaust slíta
niður öll silkigluggatjöld í höllinni
og bera plussteppin af gólfunum
burtu. Hann hjálpaði sjálfur til við
þetta verk, sveittur og móður á
nærskyrtunni einni saman. Þá
fleygði púðruðu hárkollunum, sem
hann hafði orðið að bera, og lagði
skrautklæðin til hliðar. Demanta
föður síns, vínbirgðir og lystikerrur
lét hann selja. Af þúsund hestum í
hinu konunglega hesthúsi urðu að-
eins þrjátíu eftir. Hann áskildi sér
fímm herbergja íbúð í höllinni,
handa sér og fjölskyldunni, en gerði
hana að öðru leyti að skrifstofum
fyrir ýmis embætti ríkisins. Hin fjöl-
menna hirð var rekin burtu sem
hundar væru. Til hirðarinnar höfðu
talist 141 maður, en nú urðu ekki
nema þrjátíu eftir.
Fyrsta tilskipun hins nýja konungs
var að lýsa yfir að hér eftir væri hann
æðsta vald í málefnum heraflans og
ríkisfj ármálanna. Yfirhershöfðingj a
gerði hann Leopold af Anhalt -
Dessau, öróttan og langreyndan
stríðsjálk, en nokkurs konar forsæt-
isráðherra varð Friðrik nokkur von
Grumbkow, slóttugur en hugdeigur
bragðarefur. Honum tókst að sigla
milli skers og báru mest alla stjórn-
artíð þessa sparsama konungs - og
hagnast vel á. Ekki síst á mútum sem
hann þáði frá Frökkum og Austur-
ríkismönnum.
Kóngi og Leopold hershöfðingja
kom ágæta vel saman, enda höfðu
þeir til dæmis líka kímnigáfu. Sagði
Leopold frá því í elli er þeir konung-
ur rákust eitt sinn á kúahóp, sem
svaf nærri nautum konungs í grennd
Berlínar. Tóku þeir sig til og skáru
halann af vesalings skepnunum, öll-
um með tölu. Fetta var mjög
skemmtileg minning í huga hers-
höfðingjans.
Hlátur í Evrópu
Nakin og nöturleg húsakynni
prússnesku hirðarinnar, svo og sam-
haldsemnin í hirðhaldinu, vakti mik-
inn hlátur meðal heldra fólks í
öðrum ríkjum. í stað prúðbúinna
þjóna gengu fáeinir hermenn um
beina við hið konunglega borð og
kóngur hafði ekki nema einn þjón,
Eversmann að nafni. Fyrir vikið
varð Eversmann mjög mikilverð
persóna á hinu pólitíska sviði og
kepptust sendimenn stórveldanna
við að hlaða á hann gjöfum og ■
mútum.
Margar sögur fóru af nísku kon-
ungs og harðýðgi. Eitt sinn er mat-
reiðslumeistari hans hafi keypt kút
með ostrum af sjómönnum, spurði
hann manninn hvort ostrurnar væru
ekki bragðgóðar. Matreiðslumeitar-
inn kvað svo vera. „Hvernig veistu
það, nema þú hafir stolið úr
kútnum!“ æpti konungur og barði
kokk sinn duglega með staf sínum.
Friðrik Vihjálmur leit á sig sem
föður þegna sinna og hann var með
nefið niðri í hvers manns koppi.
Hann fór í gönguferðir um borgina
og lá leið hans um nær mannlausar
götur, því fólk flýði inn um næstu
dyr í hvert skipti sem til hans sást.
Sæi hann einhvern verklausan fékk
sá hinn sami að kenna á spörkum
hans og slögum. Heyrði hann rifist
inni í húsi ruddist hann inn og lamdi
deiluaðila eftirminnilega. Hann
gerði sér þó enga grein fyrir að
nokkur kynni að óttast sig eða hata.
Þegar hann einhverju sinni var í
gönguferð og sá vegfaranda leggja á
flótta, er hann nálgaðist, stöðvaði
hann manninn undir eins. Hann
greip í öxl honum og spurði hví hann
hefði ætlað að hlaupa.
„Ég var hræddur,“ svaraði vesa-
lingurinn.
„Hræddur? Hræddur!“ æpti Frið-
rik Vilhjálmur og varð blár í framan
af heift. „Þú átt að elska mig! Elska
mig, andstyggðin þín!“ Þar með lét
hann stafprikið ríða um höfuð og
herðar manninum drykklanga stund.
Ógnvaldur og
skelfir þegnanna
Þannig varð konungur ógvaldur
og skelfir þegna sinna. En hann
gerði ekki greinarmun á háum og
lágum og krafðist þess, eins og hann
orðaði það, af hverjum manni að
hann væri „vel kristinn, iðjusamur
borgari og góður hermaður.“ Ríkis-
ráðsmaður einn, von Schlubhut,
barón, hafði verið dæmdur í fangelsi
fyrir sjóðþurrð, en konungur vildi
láta hengja hann. Baróninn mót-
mælti og sagði þetta „enga meðferð
á prússneskum aðalsmanni“ og hét
að gjalda féð að fullu. Konungurinn
varð bálreiður, eins og honum var
tamt. „Ég vil ekki sjá þína skítugu
peninga," orgaði hann og lét hengja
,von Schlubhut fyrir framan sjálft
ráðhúsið í Berlín að öllum öðrum
ríkisráðsmönnunum áhorfandi.
Friðrik Vilhjálmur hafði ætíð tvær
skammbyssur á skrifborði sínu og
voru þær hlaðnar salti. Úr þeim
skaut hann á þjóna sína, ef honum
mislíkaði og missti einn þeirra auga
eftir slíkt skot. Svo hræddir voru
menn við hann að embættismaður
nokkur féll dauður, þegar hann
frétti að konungur ætlaði að kalla
hann fyrirsig. Annarvarlúbarinn og
kallaður „skepna og óþverri", þar
sem hann hafði ekki svarað rétt,
þegar kóngur spurði hver staða hans
væri. „Ég er leyndarráð yöar hátign-
ar og heiti Blank," hafði maðurinn
sagt í stað: „Ég kallast leyndarráð
Blank.“
Gjaldþrota smáríki
verður stórveldi
Ekki leikur vafi á að Friðrik
Vilhjálmur var meira en sérvitur,
þótt ekki vilji sagnfræðingarnir „af-
greiða“ hann á svo einfaldan hátt að
kalla hann geðbilaðan. Hann tók við
nær gjaldþrota ríki úr hendi föður
síns, sem var sokkinn í skuldir
heima og erlendis, og kom því á
traustan grundvöll efnahagslega.
Hann vakti yfir ríki sínu með spansk-
reyrinn á lofti og gerði her þess þann
besta í allri Evrópu. Tvímælalaust
hélt hann sig alltaf við jörðina og
varð ekki settur út af laginu, og
sennilega leyndist í honum brot af
snillingi. Æði skapsmuna hans og
viljafesta skilaði ríkulegum árangri,
þótt með svo ógeðfelldum aðferðum
væri og raun var á. Hann útrýmdi
spillingu að heita má fullkomlega í
embættismannakerfinu og gerði ekki
greinarmun á mönnum í „réttlæti"
sínu - hann var jafn djöfullegur við
alla.
Enginn vogaði sér að mótmæla
honum eða ráðleggja honum heils-
hugar - með einni undantekningu
þó. Snemma á ferli sínum kom hann
sér upp klíku vildarmanna, sem kom
saman á hverju kvöldi við pípureyk-
ingar og þar leyfðist mönnum að tala
frjálslegar en ella. Engir þjónar •
máttu koma nærri þessum samsæt-.
um, sem hófust klukkan fimm á
daginn og stóðu fram á nótt -
stundum fram undir morgna. Allir
urðu að vera með pípu í munninum,
tóma ef ekki vildi betur. Sjálfur mun
kóngurinn hafa reykt allt að þrjátíu
pípur á kvöldi. Brúnsvíkurbjór var
á borðum og kalt kjöt. Hér var líka
fræðsla í boði, því sérsatakur lesri
þuldi upp úr erlendum blöðum, sem
borist höfðu. Þessi lesari var löngum
fróðleiksmaður nokkur, Jakob Paul
von Gundling, og verður nú nánar
frá honum og ömurlegu hlutskipti
hans sagt.
Óslökkvandi menntahatur
Friðrik Vilhjálmur var allt sitt líf
svarinn óvinur lærdómsgrúskara,
kennara og „viskubrunna" hvers-
konar og Gundling varð samnefnari
allra þessara greina í augum
konungs. Stöðugt varð Gundling að
þola spott og hrekkjabrögð kóngsins
og lagsmanna hans í „tóbaksráðu-
neytinu." Konungurinn lét samt
j hækka hann í tign og hlaða á hann
nafnbótum án afláts, en í hvert sinn
jfylgdi einhver háðuleg auðmýking;
með.
Faðir konungs hafði sett á stofn
Prússnesku vísindaakademíuna og
fengið engan minni mann en Leibniz
til þess að veita henni forstöðu. En
með valdatöku Friðriks Vilhjálms
lagðist öll starfsemi akademíunnar
af og bókasafn hennar bætti ekki við
nema örfáum skræðum á aldarfjórð-
ungi. Leibniz hraktist úr landi. Þótti
kóngi vel til fallið að „hirðfífl" hans,
Gundling, settist í sæti heimskek-
ingsins, sem forstöðumaður þessarar
stofnunar.
Enn var Gundling gerður að hirð-
siðameistara, sem auðvitað var tómt
spé, því hirðsiðir tíðkuðust engir í
höllinni. Var vesalings maðurinn
látinn íklæðast einkennisbúningi,
sem þessari upphefð hafði fylgt í
stjórnartíð fyrri konungs og var
yfirmáta skrautlegur: frakki, brydd-
aður með geitarskinni, hattur prýdd-
ur strútsfjöðrum og háhælaðir skór.
Þessu var hann látinn skrýðast við
embættistökuna og færðu kumpán-
amir í tóbaksráðuneytinu honum
apakött að gjöf, klæddan á sama
hátt, í leiðinni. Sögðu þeir nærstödd-
um að apakötturinn væri „óskilgetið
barn“ Gundlings og létu hann faðma
kvikindið og kyssa, um leið og hann
opinberlega gekkst við afkomanda
sínum.
Friðrik Vilhjálmur I., faðir prúss-
neska hernaðarandans, var hat-
aður af þjóð sinni og hersveitum,
sem hræddust hann eins og
fjandann sjálfan.
Á fundum tóbaksráðuneytisins
var Gundling látinn drekka sig auga-
fullan - þ. e. nær á hverju kvöldi. Er
hann eitt sinn lá ofurölvi í einkennis-
búningnum rændu þeir konungur og
kumpánar hans af honum lykli þeim
sem hann bar um hálsinn og var
embættistákn hans. í refsingarskyni
fyrir að hafa týnt lyklinum var hann
látinn ganga fram og aftur um Berlín
í heila viku með stóran, gylltan
trélykil bundinn við fót sér.
Eitt sinn vaknaði Gundling af
svefni við það að nokkur Iítil bjarn-
dýr voru að troða á honum. Þau
voru að vísu með múl og klærnar
höfðu verið klipptar af þeim, en
vesalings maðurinn hrækti blóði í
marga daga. Öðru sinni voru varð-
menn látnir taka Gundling, fara
með hann út á frosið svell á hallarsík-
inu og berja honum við svellið, uns
það brotnaði. Þegar hann kom heim
til sín var iðulega búið að brjóta upp
dyrnar á herbergi hans og umturna
þar öllum hlutum.
Einu sinni gerði Gundling tilraun
til flótta, en hermenn konungsins
handsömuðu hann skjótlega. Hann
var dreginn fyrir rétt og hótað lífláti,
en komst senn að því að allt var
þetta einn allsherjar brandari. Kon-
ungur hækkaði hann skjótlega í tign
og lét auka við laun hans. Einn
góðan veðurdag lét herra hans svo
tilkynna að honum væri heimill frír
aðgangur að hinum konunglega vín-
kjallara. Þetta var eina huggunin,
sem Gundling hlaut í vistinni hjá
Friðrik Vilhjálmi og varð til þess að
fyrr en varði drakk hann sig í hel.
Við krufningu kom enda í ljós að
innyflin voru öll spillt af langvarandi
ofdrykkju. En konungur átti eftir að
hafa af honum eina skemmtunina
enn: hann lét nefnilega grafa hann í
vínámu við mikla viðhöfn!
Kynleg kveðja
En allir fengu þeir sem samskipti
áttu við Friðrik Vilhjálm að kynnast
áreitni hans á einhvern hátt. Dæmi
um það er þegar hann heilsaði upp
á hirðmenn sína eftir messur á
sunnudögum. Þetta var einskonar
liðskönnun, sem fór fram með því
móti að hirðmennirnir óku fram hjá
konungi í vögnum sínum, en sjálfur
sat hann á hestbaki og heilsaði
hverjum um sig. Marga ávarpaði
hann vingjamlega, en öruggasta
teiknið um að menn voru í náðinni
var það að hann lyfti tveimur fingr-
um upp að enni sér, þannig að þeir
líktust hornum á dádýri, en slíkt
merki þýddi að gömlum sið að
viðkomandi væri „kokkáll". Sagt er
að liðið hafi yfir marga hirðfrúna,
þegar maður hennar hlaut slíka
kveðju frá konungi.
„Löngu piltarnir“
En furðulegastur var sá áhugi sem
konungurinn hafði á háum her-
mönnum. Ekki var hann fyrr sestur
á konungsstól en hann myndaði
liðssveit þá sem kölluð var „Risa-
varðsveitin í Potsdam“, en í Pots-
dam var höll og aðsetur konungsins.
Hann kallaði þessa hermenn
„löngu piltana“ og hann aflaði þeirra
í sínu eigin ríki, keypti þá utanlands
eða hlaut þá að gjöf frá erlendum
þjóðhöfðingum, sem vildu ávinna
sér náð hans og hylli. En flestir voru
teknir nauðugir og þvingaðir til
þjónustu. Hafði hann á sínum snær-
um um þúsund manna lið, sem
höfðu ekki annað fyrir stafni en að
þefa uppi hávaxna menn, þ.e yfir
180 sm. á hæð, sem töldust mjög
stórir menn á þeirri tíð. Mun um tólf
þúsund dölum hafa verið varið á
árunum 1713 1735, til þess að kaupa
háa menn, sem ekki gafst kostur á
að hremma með valdbeitingu. Ann-
ars var enginn ferðamaður óhultur í
Prússlandi fyrir að verða tekinn
nauðugur í herinn, en háir menn
höfðu alls enga von um undankomu.
Meira að segja voru hávaxnir sendi-
menn erlendra ríkja gripnir og væri
mótmælt, var þeim sleppt með sem-
ingi.
Þessar mannaveiðar konungs
teygðu sig allt suður á ftalíu og m.a.
var hávaxinn prestur í ítalska Tyrol
tekinn er hann stóð frammi fyrir
söfnuði sínum, og fluttur til Berlín-
ar. Einna kunnast varð mál fra
nokkurs, Kirkland að nafni. Hann
hafði verið þjónn í London, en var
keyptur úr vistinni af prússneska
sendiherranum og fluttur til Prúss-
lands undir fölsku yfirskini. Þar var
hann þegar munstraður í risaliðs-
sveitina. Spratt af þessu mikið mála-
stapp og sendiherrann átti ekki
afturkvæmt til Lundúna.
Æði og örvænting
„Ég léti mér fátt um finnast, þótt
mér væru boðnar fegurstu konur
heims", sagði konungur, „ en sá sem
færir mér háa hermenn má biðja mig
hvers sem vera skal. Þeir eru veik-
leiki minn!“
Fleiri veikleika hafði hann samt.
Þar á meðal var tóbak og veiðar og
hann drakk og át heil ósköp. Einkum
fundust honum góðar ostrur, og á
hann að hafa étið allt að hundrað á
einu kvöldi. Þá var hann sífellt að
þvo sér um hendumar - ótal sinnum
á degi hverjum - og hann skipti
daglega um skyrtu. Þetta var hrein-
lætisæði, sem sannarlega var ekki
almennt um hans daga og bendir til
að hann hafi verið haldinn einhvers
konar Pílatusarduld.
í risavarðsveitinni voru um 4000
manns og helmingurinn var kaþól-
ikkar og flestir í þjónustu gegn vilja
sínum. Þeim var fenginn kaþólskur
prestur, Bruns að nafni. Hann segir
að í sveitinni hafi verið Frakkar,
ítalir, Spánverjar, Portúgalir, Ung-
verjar, Slavar, Króatar, Pólverjar,
Bæheimsmenn, Englendingar, írar,
Rússar, Tyrkir, Svíar, Danir og
Eþíópíumenn - „ og fleiri menn af
afrísku og asísku þjóðerni." Þarna
voru prestar, prinsar, greifar,
læknar, doktor í lögum og svo fram-
vegis. Meðferðin á mönnunum var
svo slæm að stöðugt voru samsæri í
gangi. Bruns segir að hermennirnir
hafi sífellt verið að reyna að kveikja
í höllinni í Potsdam og drepa konung
þanng, í von um að öðlast frelsi.
Refsingarnar voru skelfilegar og oft-
ast voru þeir brotlegu kaþólskir. Því
spurði konungur Bruns eitt sinn hví
kaþólikkamir væru „svo slæmir“,
sagði vera vel við þá gert og að þeim
væri ágætlega borgað. Bruns játaði
að kaup þeirra hefði raunar verið
gott, en örvænting þeirra var meiri
en svo að það fengi sætt þá við
kjörin. Þeim var líka ætlað að þjóna
í liðinu allt lífið - eða þar til konungi
þóknaðist að leysa þá undan
merkjum.
Gjafir til konungs
Aðrir þjóðhöfðingjar færðu sér
þessa fáránlegu ástríðu konungs í
nyt, til þess að koma fram ýmsum
málum. Þeirra á meðal var Pétur
mikli, sem sendi honum „áttatíu
Moskvubúa, alla orðlagða fyrir
lengd“. Seinna sendi hann 150 til
viðbótar og síðan nokkra á ári
hverju. Þessu hélt drottning zarsins
áfram eftir dauða hans og skipaði
héraðsstjómm sínum að safna sam-
an í umdæmi sínu „öllum þeim
mönnum sem eru 180 sm. að lengd
og þaðan af hærri.“
Eins fóru aðrir þjóðhöfðingjar í
Evrópu að, því þegar bænir og
hótanir komu að engu gagni, greiddu
nokkrir „háir“ úr málunum. Árið
1715 sendi saxneskur ráðherra kon-
unginum tvær tyrkneskar pípur og
stóran pakka af tóbaki með. Þetta
færði konungi ungur maður, sem var
yfir tveir metrar á hæð og bað
ráðherrann Friðrik Vilhjálm að
þiggja gjafimar „og þann fríða
ungling, sem færir yður þær.“
Ágúst sterki, Pólverjakóngur og
kjörfursti af Saxlandi, hafði komið
sjálfum sér upp lítilli deild hávaxinna
manna. Er konungur heimsótti
Ágúst kom hann auga á mann í
deildinni, Svía, sem var hvorki meira
né minna en 240 sm. á hæð. Konung-
ur linnti ekki látum að fá manninn,
sem var þó ákaflega heimskur, og
um síðir lét Ágúst undan. En vesal-
ings Svíanum var engin leið að læra
kúnstir þær sem hann átti að gera á
heræfingunum, þrátt fyrir spörk og
slög. Varð konungur loks svo æfur
að hann rak piltinn úr herdeildinni.
Hann flæktist til Berlínar, en tókst
með engu móti að sjá sér farborða
vegna vitsmunaskorts. Urðu enda-
lok hans þau að hann dó úr hungri
og volæði í prússnesku höfuðborg-
inni.