Tíminn - 28.02.1991, Blaðsíða 11

10 Tíminn
Fimmtudagur 28. febrúar 1991
Fimmtudagur 28. febrúar 1991
Tíminn 11
Eftir
Egil
Ólafsson
Góöar líkur eru á aö hægt sé meö
aröbærum hætti aö rækta fræ hér
á landi samhliöa öörum búskap:
Erfrærækt
aróbærari
en heysala
Margt bendir til að hægt sé að stunda arð-
bæra frærækt hér á landi. Mikil eftirspum
er eftir fræi og verðið hátt. Árlega eru flutt-
ir inn tugir tonna af fræi. Hugsanlegt er tal-
ið að íslenskt grasfræ geti keppt við innflutt
fræ, en mestir möguleikar em þó taldir vera
í framleiðslu á fræi til uppgræðslu, einkum
lúpínufræi sem hentar sérstaklega vel við
íslenskar aðstæður. Þetta kom fram í erindi
um frærækt sem búgrein sem Jón Guð-
mundsson, sérfræðingur hjá Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins, hélt á ráðunauta-
fundi Búnaðarfélags íslands, sem haldinn
var fyrir skömmu.
Hér á landi hafa mestar rannsóknir verið
gerðar á frætöku af lúpínu og beringspunti,
en unnið er að því að hefja umfangsmiklar
rannsóknir á snarrótarpunti. Enn sem
komið er stundar enginn bóndi frærækt
sem hluta af sínum búskap. Fræræktar-
rannsóknir hér á landi hófust að nýju hjá
Rannsóknarstofnun landbúnaðarins árið
1972, en áður hafði Klemens Kristjánsson,
bóndi á Sámsstöðum í Fljótshlíð, gert ítar-
legar tilraunir með frærækt. Frá árinu 1988
hefúr RALA verið með tilraunastarfsemi í
samvinnu við Landgræðslu ríkisins. Rann-
sóknimar hafa farið fram í Gunnarsholti,
en þar em nú stórir fræakrar sem fara
stækkandi.
Lúpína breytir melum
í gróið land
Flest bendir til að ræktun Alaskalúpínu sé
mjög arðbær í dag. Meginástæðan fyrir því
er að mikil eftirspum er eftir fræi af plönt-
unni og verðið því hátt. Mestu máli skiptir
þó að kostnaður við ræktunina er mjög lít-
ill vegna þess að ekki þarf að bera áburð á
jarðveginn. Kostnaðurinn felst nær ein-
göngu í kaupum á fræi og girðingum þar
sem þær em ekki fyrir. Lúpína þykir mjög
hentug til að rækta upp mela og eyðisanda.
Rætur hennar mynda áburð og búa þannig
í haginn fyrir aðrar jurtir. Lúpína er þess
vegna í miklu uppáhaldi hjá ræktunar-
mönnum.
Árið 1986 hófust tilraunir með að rækta
lúpínu til frætöku á ökmm sem unnt var að
fara um á vélum. Tilraunimar hafa skilað
góðum árangri og er ljóst að hægt er að
rækta þessa jurt í stómm stfl. Lúpína þarf
engan áburð og má sá henni í lélegt rækt-
unarland. Eftir 3-4 ár er hægt að slá lúpínu-
akra og hirða ffæ. Fræuppskera hefur verið
mæld á tveimur stöðum á landinu, Stór-
ólfsvöllum og Geitasandi í Rangárvalla-
sýslu. Árið 1988 fengust 90 kíló af fræi af
hverjum hektara á Stórólfsvöllum, árið eft-
ir 30 kíló af hektara og í fyrra 10 kfló af
hektara. Af ökmnum á Geitasandi fengust
35 kíló af hektara árið 1989 og 65 kfló í
fyrra. Mismikil uppskera milli ára á sér eðli-
legar skýringar. Áiíerði var misgott og akr-
amir misgóðir milli þessara tveggja staða.
Fræakrar endast ekki nema í um þrjú ár eft-
ir að þeir gefa fyrstu uppskem. Það verður
því annað hvort að herfa þá að nýju eða taka
nýja akra til ræktunar.
Mikil eftirspum eftir
lúpínufræi og verðið er hátt
Lúpínufræ selst eins og er frá Fræverkun-
arstöðinni í Gunnarsholti á 4000 krónur
kflóið og er eftirspurn mikil. Meðan verðið
er svo hátt er fræræktunin arðbær, jafnvel
þó að ffæuppskeran sé ekki meiri en 15 kfló
af hektara. Ólíklegt er að verð á lúpínufræi
verði áfram svona hátt, en líklegt er talið að
lúpínufræ kosti í framtíðinni tvöfalt meira
en grasfræ, a.m.k. er verðlagningin þannig
í Evrópu.
Þegar reynt er að meta verðmæti uppsker-
unnar má ekki horfa framhjá því verðmæti
sem felst í fallegra og frjósamara landi. Lúp-
ínan framleiðir áburð og býr þannig í hag-
inn fyrir aðrar jurtir. Eftir að lúpínan hefúr
ráðið ríkjum í ökmnum í nokkur ár og gef-
ið af sér ffæ deyr hún út og gras og aðrar
jurtir taka við. Með fræræktinni er því ver-
ið að breyta rým landi í fjósamt land. í heild
má segja að ræktun lúpínufræs eigi rétt á
sér í íslenskum landbúnaði. Ólíklegt er að
bændur, sem á annað borð hafa land sem
hentar til þessarar ræktunar og hafa að-
gang að sláttuþreskivél, tapi á ræktuninni.
Verður snarrótarpuntur
notaður tíl uppgræðslu
á hálendinu?
Hérlendis er hægt að kaupa fræ af mörg-
um hentugum grastegundum. Þó er ekki
hægt að kaupa erlendis beringspunt og
snarrót. Þessar tvær tegundir verðum við
að rækta hérlendis ef við viljum á annað
borð nota þær til ræktunar. Fræverðið á
þessum tegundum ræðst því eingöngu af
framboði og eftirspurn innanlands. Allmik-
il reynsla er komin á frærækt hér á landi, en
í þeirri ræktun koma einkum fjórar teg-
undir til greina. Þær em: túnvingull, vallar-
sveifgras, beringspuntur og snarrótarpunt-
ur. Þessar tegundir em allar notaðar í land-
búnaði og hver tegund hefur sína kosti.
Túnvingull, vallarsveifgras og berings-
puntur em ágæt túngrös og einnig góð til
uppgræðslu. Snarrótarpuntur hefur komið
framúrskarandi vel út úr uppgræðslutil-
raunum á hálendinu og hann er einnig not-
aður sem túngras á Norðausturlandi.
Fræuppskeran er mismikil
milli ára
Tilraunastarfsemi í jarðrækt veitir ekki
alltaf skýr svör við spumingum um hvort
hagkvæmt sé að fara út í viðkomandi rækt-
un, því að verkleg afköst í tilraunastarfmu
em oft mun minni en þegar um stórræktun
er að ræða. Hins vegar gefa plöntumar iðu-
lega meira ffæ af sér í hús í tilraunum en
þegar þær em ræktaðar á stómm ökmm,
því að í tilraunum er frætapið ekkert. Táls-
vert af ffæi tapast á stómm ökmm, einkum
ef hvasst er í veðri þegar ffæið er fullþrosk-
að.
Klemens á Sámsstöðum telur að túnvin-
gull gefí 220-550 kfló af hektara á þriðja ári
frá sáningu og vailarsveifgras gefi 200-400
kfló af hektara. Sum ár bregst uppskeran
nær algerlega og em akrarnir þá ekki slegn-
ir. Það einkennir þessar tegundir að ef þær
gefa mikið eitt til tvö ár er uppskeran lítil
eftir það. Minna er vitað um uppskem ber-
ingspunts og snarrótar, en Klemens á
Sámsstöðum telur snarrót gefa af sér 150-
200 kfló af fræi af hektara. Beringspuntur
hefur gefið af sér 200 kfló hið mesta, en oft-
ast nær er uppskeran rétt innan við 100 kfló
af hektara.
Meiri tekjur af frærækt
en heysölu
Tekjur af grasfrærækt em mismunandi
milli ára. Veðurfar skiptir að sjálfsögðu
máli. Fræakramir gefa mest ffæ á fyrstu
ræktunarámnum, en dala svo. Ef fræakur
gefur mikið ffæ eitt árið má búast við að
hann gefi lítið af sér árið eftir.
í erindi sínu setti Jón upp dæmi um líklega
ffæuppskem á einum hektara af bering-
spunti í meðalári. Miðað er við að borinn sé
á eðlilegur áburðarskammtur og áburðar-
kostnaður á sex ára tímabili sé 54 þúsund
krónur. Líkleg uppskera í fimm ár er 400
kfló. Hvert kfló er selt á 800 krónur, þannig
að heildartekjur em 320 þúsund yfir allt
tímabilið. Að frádregnum áburði em tekj-
umar af hverjum hektara í sex ár 266 þús-
und.
Til samanburðar má nefna tekjur af hey-
sölu á sama tímabili. Áburðarkostnaður
yrði heldur meiri eða 90 þúsund. Gert er
ráð fyrir að uppskera sé 5 tonn á ári í þessi
fimm ár og heyið selt á 14 krónur kflóið.
Heildartekjur yrðu þá 350 þúsund. Að ffá-
dregnum áburðarkostnaði yrðu tekjumar
260 þúsund í sex ár. Þess má geta að ffæ af
beringspunti kostar í dag ffá framleiðend-
um í Alaska 1300 krónur kflóið. Það ætti því
að vera ljóst að undir eðlilegum kringum-
stæðum ættu bændur að geta haft þokka-
legar tekjur af ffæræktinni.
Frærækt getur stutt við
annan búskap
Jón lagði áherslu á í erindi sínu að þar sem
frærækt er stunduð ætti hún að vera hluti
af öðmm búskap bænda. í því sambandi
benti hann á eftirfarandi: í fyrsta lagi em
við fræslátt notuð sömu uppskemtæki og í
byggræktun. Uppskemtíminn skarast hins
vegar ekki. Frærækt eykur því nýtingu
þeirra tækja sem þegar em fyrir hendi hjá
mörgum bændum. I öðm lagi er hægt að
nota fræakrana sem tún eftir að þeir em
hættir að gefa af sér nægilega mikið ffæ.
Einnig er hugsanlegt að selja af þeim tún-
þökur. í þriðja lagi hefur komið í ljós við til-
raunir á beringspunti að eftir ffætekju er
hægt að nota grasið sem fóður. Því er þá
rúllað upp og gefið hrossum. í fjórða lagi
má af öðrum frætegundum nýta hálm til
svepparæktar, sem nauðsynlegt er að fjar-
lægja af ökmnum.
Gæði íslenskra fræja
eru ekki nóg
Gæði íslenskra fræja em alls ekki nóg í
samanburði við erlent fræ. Fræ sem ræktað
er hér á landi er nánast alltaf með lægri
spímnarprósentu en grasfræ sem ræktað er
í suðlægum löndum. íslenska vallarsveif-
grasið kemur verst út, en Iúpínan og ber-
ingspunturinn er með hæstu spímnarpró-
sentu af þeim tegundum sem ræktaðar em
hér á landi. Á erlendu grasfræi er spímnar-
prósentan í kringum 90%. Spímnarpró-
senta í íslensku óburstuðu lúpínufræi var
um 22-53% í tilraunum sem gerðar vom
1987-1989. Samsvarandi prósenta fyrir ber-
ingspunt var 60-76%. Þessar tölur em þó
ekki alveg eins slæmar og þær líta út fyrir
að vera, því að mikið af fræinu sem ekki
spírar er í dvala og spírar árið eftir sáningu.
Þá hefur 80-90% af fræinu spírað. Dvali í
fræ er hins vegar ókostur.
Hægt er að hækka spímnarprósentu með
því að bæta ffæverkun og ffægeymslur.
Þurrka verður fræið strax eftir slátt, því að
annars hitnar í því og það skemmist Hægt
er að þurrka fræið með súgþurrkun. Auk
þess er nauðsynlegt að hreinsa fræið. Ein-
faldast er að láta Fræverkunarstöðina í
Gunnarsholti sjá um það. Kostnaður við
ffæhreinsun er um 10-15% af fræverði.
Fræverkunarstöðin, sem er í eigu RALA og
Landgræðslunnar, getur hreinsað 4-5 sinn-
um meira magn af ffæi en nú er ræktað hér
á landi.
Frærækt er áhættusamur
búskapur
Jón Guðmundsson dregur engan dul á að
frærækt er áhættusamur búskapur. Alvar-
legasta hættan er að fræið fjúki áður en því
verður náð í hús. Annar óvissuþáttur er sal-
an. Fræmarkaður hér á landi er u.þ.b. 50
tonn á ári, en óljóst er hver hlutdeild inn-
lends ffæs getur orðið, því að stór hluti
þessa markaðar er sala á vallarfoxgrasffæi.
Þörfin fyrir landgræðslufræ er hins vegar
mikil. Þá getur veðurfar eyðilagt ffæupp-
skemna. Ur áhættunni má draga með því
að tengja ræktunina öðmm markmiðum
búskapar og það þarf að vanda val á því
landi sem væntanlegir fræakrar eiga að
vera á. Skilyrði til ffæræktar em best á Suð-
urlandi, en þar hafa tilraunimar farið fram.
Líklegt er talið að svæði á Austurlandi séu
einnig vel fallin til ffæræktar.