Tíminn - 09.03.1991, Side 2

HEL'GIN
Laugardagur 9. mars 1991
Byggðastofnun
MINJAGRIPAGERÐ
í vor og sumar mun hönnuður starfa á vegum
Byggðastofnunar að verkefni í minjagripagerð.
Verkefninu er ætlað að auka fjölbreytni í atvinnu-
lífi úti uirMand og að auka á fjölbreytni og gæði
þeirra minjagripa sem á boðstólum eru hér á
landi.
Stefnt er að því að hanna og framleiða nokkrar
gerðir gripa sem hægt væri að hefja sölu á í til-
raunaskyni síðari hluta næsta sumars.
Þeim, sem áhuga hafa á samstarfi við hönnuð-
inn annaðhvort til að framleiða nýja gripi eða
endurnýjaða gerð gripa sem þegar eru í fram-
leiðslu, er bent á að senda nöfn sín ásamt helstu
upplýsingum til Byggðastofnunar fyrir 25. mars
næstkomandi. í bréfinu þarf að koma fram hvaða
aðstöðu og tækjum menn hafa yfir að ráða og
stutt lýsing á því sem framleitt hefur verið.
Um er að ræða tilraun á þessu sviði og verða
þátttakendur valdir úr hópi framleiðenda með til-
liti til verkefna og möguleika til verkefna og
möguleika þeirra á að útfæra þau.
Byggðastofnun, þróunarsvið
Rauðarárstíg 25
125 Reykjavík
Sími (91) 605 400, grænt númer 99 66 00, myndriti 605 499
FÉLAGSMÁLASTOFNUN REYKJAVÍKURBORGAR
Síðumúla 39 -108 Reykjavík - Sími 678500
Fax 686270
Félagsráðgjafi - Unglingadeild
Unglingadeild Félagsmálastofnunar óskar eftir
að ráða til starfa félagsráðgjafa eða starfsmann
með sambærilega menntun.
í starfmu, auk vinnu við málefni unglinga og fjöl-
skyldna þeirra, felst vinna við vímuefnavarnir.
Nánari upplýsingar gefur forstöðumaður ung-
lingadeildar, Snjólaug Stefánsdóttir, í síma
625500. Umsóknarfrestur er til 20. mars nk.
Umsóknum skal skila til Félagsmálastofnunar
Reykjavíkurborgar, Síðumúla 39, á umsóknar-
eyðublöðum sem þar fást.
Hjúkrunarfræðingar - Sjúkraliðar
Dvalarheimilið Seljahlóð vantar í eftirtaldar stöð-
ur. Hjúkrunardeildarastjóra á vistdeild og hjúkr-
unardeild.
Einnig vantar hjúkrunarfræðinga á morgun- og
kvöldvaktir og sjúkraliða á allar vaktir.
Nánari upplýsingar veita María Gísladóttir for-
stöðumaður og Guðrún Björg Guðmundsdóttir
hjúkrunardeildarstjóri í síma 73633 frá kl. 10-12
daglega.
EVRÓPURÁÐS-
STYRKIR Á SVIÐI
FÉLAGSÞJÓNUSTU
Evrópuráðið veitir starfsmönnum stofnana og
samtaka á sviði félagsþjónustu styrki vegna
kynnisferða til aðildarríkja ráðsins á árinu 1992.
Umsóknareyðublöð fást í félagsmálaráðuneyt-
inu, Hafnarhúsinu við Tryggvagötu, sem jafn-
framt veitir nánari upplýsingar.
Umsóknarfrestur er til 15. apríl nk.
Félagsmálaráðuneytið
7. mars 1991
Bjarna Ólasonar að Þverá í
Fnjóskadal. Vottuðu þau hjónin
„að þau sáu Bjarna Ólason liggja
hjá Randíöi, dóttur sinni, nakin
bæði í einni sæng og undir einum
klæðum heima á Þverá í Fnjóska-
dal vel fimm reisur eða sex eða oft-
ar.“ Jón Þorsteinsson kvaðst hafa
varað Bjarna við þessu, því að hann
mundi af því illt rykti fá, en Bjarni
hefði svarað því einu að hann
nennti ekki að „reka dóttur sína í
flet frá sér fyrir nokkurs manns
orð.“ Randíður var 13 ára gömul
þegar þetta átti að hafa gerst.
Tvö önnur vitni, og var annað
prestur, báru hið sama á þau feðg-
inin og sór prestur bókareið að
framburði sínum frammi fyrir
biskupi.
Ólafur þóttist nú hafa næg gögn í
höndum til þess að hneppa Bjarna
Ólason í varðhald og krefja hann
sagna. Tókst honum að ná Bjarna á
vald sitt í októbermánuði 1480 og
flytja heim að Hólum til gæslu.
Það hafa varðveist allmörg skjöl,
sem prentuð eru í Fornbréfasafn-
inu, um mál Bjarna Ólasonar á
Hvassafelli og eru skjöl þessi einu
samtímaheimildirnar um það.
Dagsetningar þessara skjala eru
mjög athyglisverðar og varpa
nokkru Ijósi á gildi heimildanna.
Hinn 17. nóvember 1480 nefnir
biskup tólf presta dóm að Hólum
til að dæma um það hvort Bjarni
Ólason hafi verið réttilega fangað-
ur af kirkjunnar valdi. Komust
dómendur að þeirri niðurstöðu að
vegna vottorða og orðróms um sök
Bjarna hafi handtakan verið rétt og
lögleg. En ekki er í dómnum
minnst á það að sakborningur hafi
játað á sig brotið. Ef játning Bjarna
hefði verið fram komin þann 17.
nóvember mundu dómsmenn að
sjálfsögðu hafa getið þess, enda
hefði lögmæti handtökunnar þá
verið að fullu sannað. En biskupi
var það auðvitað mjög í mun að
engar brigður væri unnt að bera á
lagalegan rétt kirkjunnar til að
handtaka sakborning. En í öðru
skjali ódagsettu en vera mun frá
sama mánuði votta fjórir prestar,
sem nefndir höfðu verið í dóminn
17. nóvember, að Bjarni Ólason
hafi 11. nóvember 1480 lýst sig
sannan að sök um „að hann hafi
legið hjá dóttur sinni Randíði lík-
amlega svo oft að hann kynni það
ekki að greina," og að hann hafi
beðið biskup náðar og miskunnar.
Hinn 28. nóvember votta sömu
prestar, að einum undanskildum,
að Bjarni Ólason hafi meðkennst
brot sitt og „enn á ný“ beiðst náðar
af biskupi. En Ólafur biskup Rögn-
valdsson hefur ekki enn þóst hafa
nóg af vottorðum því að 15. júní
1481 lætur hann hina pennalipru
klerka sína undirskrifa vottorð um
játningu Bjarna en getur þess
raunar ekki hvenær hún er gerð.
Það eitt er víst af þessum gögnum
að Bjarni Ólason hefur ekki játað á
sig brotið 11. nóvember 1480 og er
því sýnilega logið til þess að rétt-
læta meðferðina á honum. Hafi
Bjarni játað sig sekan snemma í
nóvember 1480 þá gegnir það mik-
illi furðu að dómur er ekki kveðinn
upp yfir honum fyrr en 14. maí
1481. Þá dæmdu tólf klerkar hann
skyldugan til að halda þá skrift sem
hann hafði undirgengist við bisk-
up. Enn fremur dæmdu þeir af
honum hálft fé hans allt til heilagr-
ar kirkju „eftir því sem kristinrétt-
ur útvísar um slfkt óbótaverk."
Hafði Ólafur biskup þá fengið það
af fémunum Bjarna Ólasonar sem
lög mæltu fyrir.
Fangavist Bjama
Bjarni Ólason var í fangelsi bisk-
ups á Hólum í heilan vetur. Biskup
virðist hafa verið hálfhræddur við
dóm almennings um fangelsisvist-
ina, því að nokkru áður en hann
ríður til Alþingis lætur hann fimm
presta votta um meðferðina á fang-
anum. Vottorðið er útgefið 22. júní
1481 og segir þar að Bjarni hafi lýst
því í janúar s.á. að hann hefði haft
„nógan mat og klæði síðan hann
kom undir kirkjunnar vald, nema
um jólaföstu sagðist hann hafa fa-
Sifjaspell
aö Hvassafelli
stað annan hvern dag, en annan
hvern etið fisk, eftir því sem biskup
hafði honum skipað fyrir sín brot."
Enn fremur bera klerkar það að
„hann brast hvorki matur né
drykkur né þjónusta ... Sagðist
hann aldrei harðara fangelsi haft
en fjöturlás rúman til skipta á sín-
um fótum, en oft þess í milli laus
gengið. Sáu þeir dandimenn, sem
ei vissu áður, að Bjarni var bæði
feitur og vel fær og að öllu vel
haldinn."
Þessi vitnisburður klerkanna ber
kennimark ósannindanna á enni
sér. Það er sýnilega samið biskupi
til varnar í málflutningi hans á Al-
þingi, á sama hátt og klerkar bisk-
í heilan áratug geisaði
deilan milli biskups og
leikmannavaldsins út af
máli Hvassafellsbóndans.
Baráttan stóð fyrst og
fremst um eignir Bjarna
Ólasonar og lauk henni
svo að biskup og hirðstjóri
konungs skiptu með sér
obbanum af jörðum hans.
En Hólabiskup fékk aldrei
handsamað feðginin,
Bjarna og Randíði.
ups dagsettu játningu Bjarna hinn
11. nóvember svo ekki yrði því bor-
ið við að hann hefði játað sig sekan
eftir langa fangelsisvist. Munn-
mælasögurnar um meðferðina á
Bjarna ðlasyni voru lifandi í minni
manna fram á 17. öld er Guðbrand-
ur biskup segir að Jón Sigmunds-
son lögmaður, afi sinn, hafi ekki
viljað fara til Hóla á vald Gott-
skálks grimma vegna þess að hon-
um hafi verið kunnugt um „hvern-
inn Ólafur fór með Bjarna Ólason".
Til er einnig önnur heimild um
fangelsisvist Bjarna á Hólum. Er
það vottorð Torfa Jónssonar prests,
lagt fram í lögréttu 1575. Segist
Torfi, þá er hann var vistfastur að
Hólum, hafa heyrt upplesið áfrýj-
unarbréf Bjarna Ólasonar um fang-
elsisvistina og kvaðst hann hafa
verið „inni sveltur 2 eður 3 mánuði
og fjötraður þar inni í kirkjugarð-
inum, til þess að hann skyldi kenn-
ast þann glæp. En á skírdag var ég
leiddur í kirkju af prestum og
djáknum herra Ólafs, að leysast til
kirkju sem aðrir sakamenn. Hafða
ég þá fengið þrjú öngvit. Sögðu
þeir þá, að ég hefða kennzt um
dóttur mína, Randíði."
Þessi vitnisburður er sá merkileg-
asti fyrir þá sök, að hann tímasetur
játningu Bjarna Ólasonar um
páska og verður þá dagsetning
prestadómsins, 14. maí 1481, mjög
skiljanleg. Það kemur því í ljós að
Bjarni Ólason hefur ekki játað sekt
sína fyrr en eftir veturvist í svart-
holi Hólastóls og var það raunar
játning milli öngvita, ef trúa má
orðum hans.
Niðurstaðan af þessu verður því
sú að samtímaheimildirnar um
mál Hvassafellsbóndans, vottorð
hinna norðlensku klerka Ólafs
biskups, eru svo vafasamar að þeim
verður ekki treyst nema með ýtr-
ustu varúð. Allar líkur benda til að
Bjarni Ólason hafi verið kúgaður
til að játa afbrot sitt með pynding-
um og harðrétti, svo sem raunar
var altítt í réttarrannsókn kirkj-
unnar.
Dæmdur utan
Ólafur biskup dæmdi Bjarna Óla-
son til að fara utan á fund erkibisk-
ups og til heilagra staða, syndum
sínum til afplánunar. En nú höfðu
allar eignir hans verið kyrrsettar,
svo að hann var með öllu snauður
maður og ekki vænlegt að ráðast til
utanfarar svo á sig kominn, en
biskup mun hafa talið öruggast að
koma honum úr landi, svo að hann
gæti í næði sest að eignum hans.
En Bjarni fór aldrei utan. Hann
hélt ekki þá skrift sern biskup hafði
sett honum. Þegar hann var laus úr
varðhaldinu lýsti hann yfir sakleysi
sínu og kvaðst hafa verið kúgaður
til að játa á sig glæpinn. Leitaði
hann skjóls hjá Hrafni lögmanni
Brandssyni á Skriðu í Reykjadal og
dvaldi hjá honum og öðrum ríkum
mönnum norðanlands.
Þegar Bjarni Ólason var handtek-
inn af biskupsmönnum haustið
1480 mun Ólafi hafa leikið mjög
hugur á að ná Randíði dóttur hans
á sitt vald. En hin unga stúlka leit-
aði á náðir Hrafns Brandssonar
lögmanns og dvaldi undir verndar-
væng hans meðan lögmaður lifði.
Lögmaður var þegar í forboði bisk-
ups fyrir aðrar sakir, en nú gerðist
hann enn sekari við kirkjuna, er
hann hrifsaði þennan sakborning
úr greipum hennar. Því var ekki
nema eðlilegt að agasamt yrði á Al-
þingi 1481.
Þegar Ólafur biskup Rögnvalds-
son og klerkar hans höfðu verið
hraktir út úr lögréttu lét lögmaður
verða skammt stórra högga á milli.
Hann skipaði tveggja tylfta dóm til
að dæma í máli þeirra feðgina,
Bjarna og Randíðar, og virðast allir
veraldlegir höfðingjar á Alþingi
hafa stutt hann að málum í því
efni. En í raun og veru kollvörpuðu
leikmenn með þessu dómskipan
landsins því að frændsemisspjöll
heyrðu lögum samkvæmt undir
dómsvald kirkjunnar. Skipti þar
engum togum að Randíði var gef-
inn kostur á að synja með eiði fyrir
þann áburð að hafa legið með föð-
ur sínum, en Hrafn lögmaður
skyldi nefna ellefu konur til að
sverja henni eiðinn særan eða
ósæran. Því næst dæmdu dóms-
menn Bjarna Ólason ólöglega fang-
aðan, því að hann hefði verið hand-
tekinn að óprófuðu máli og ekki
fengið kost á undanfæri með tylfta-
reiði. Um sumarið sóru þau Bjarni
og Randíður sakleysi sitt, en ellefu
menn og ellefu konur sóru þeim
eiðinn særan.
í heilan áratug geisaði deilan milli
biskups og leikmannavaldsins út af
máli Hvassafellsbóndans. Baráttan
stóð íyrst og fremst um eignir
Bjarna Ólasonar og lauk henni svo
að biskup og hirðstjóri konungs
skiptu með sér obbanum af jörðum
hans. En Hólabiskup fékk aldrei
handsamað feðginin, Bjarna og
Randíði. Bjarni andaðist fyrir alda-
mót 1500 og var grafinn í vígðri
jörð þótt dáið hefði í forboði. En
Randíður flýði Norðlendingafjórð-
ung og settist að á Suðurlandi. Það
verður ekki annað séð en að allur
almenningur hafi trúað sakleysi
hennar. Það sýnir einnig nokkuð
hug samtíðarinnar til Ólafs bisk-
ups og sakargifta hans að Skál-
holtsbiskup tekur við Randíði og
lætur hana dvelja á stólnum, þótt
hún liggi undir forboði Hólabisk-
ups og sé borin þeim sökum sem
þyngstu refsingar kristinréttar
lágu við. Vér vitum ekki hvernig
þessi unga mæðukona hefur litið
út, enbæði norðanlands og sunnan
virðast leikmenn hafa trúað eiðum
hennar og orðum. Hún giftist
sunnlenskum manni og átti með
honum einn son, Helga að nafni.
Mikill ættbogi er kominn af Rand-
íði á Hvassafelli og er þar að finna
margt þjóðkunnra manna, svo sem
Þorstein Erlingsson skáld.
Saklaus í almenn-
ingsaugum
Samtíðarmenn Randíðar flestir
virðast ekki hafa efast um sakleysi
hennar. En hún fékk einnig síðar
uppreisn æru sinnar. Alþingi
dæmdi hreinsunareið hennar gild-
an árið 1576, og var þá einnig lagt
fram vottorð um það að Jón Þor-
steinsson, sá er fyrstur átti að hafa
borið það fyrir Ólafi biskupi Rögn-
valdssyni að þau Bjarni Ólason og