Tíminn - 06.07.1991, Side 2

10
HELGIN
Laugardagur 6. júlí 1991
Kaldrana-
legur...
fullorðna fólkið, en öðru máli
gegndi þegar hún talaði við okkur
börnin. Hún fór með gömul kvæði
og þulur, Vinaspegil og Tólfsona-
kvæði. Stundum gekk mér erfiðlega
að skilja, en þá skýrði hún allt út fyr-
ir mér og alltaf þannig að mér varð
meiningin ljós. - - Svona var amma
mín og ég tel það hafa orðið mér til
mikillar gæfu að eiga bemskuár mín
undir handleiðslu hennar. Ég hef oft
Iesið og heyrt menn lýsa því hvað
mikið þeir eigi að þakka ömmu
sinni. Það hef ég alltaf skilið, en ég
efast um að margir eigi sinni ömmu
eins mikið að þakka og ég ömmu
minni, Vilborgu Jónsdóttur.
Einn sunnudag sat ég á rúminu
hennar, en faðir minn var að lesa
húslestur. Allt í einu hallaðist hún
útaf á rúmið og faðir minn leit upp.
Ég mun ekki hafa skilið hvað um var
að vera, því að komið gat fyrir að
fólk hallaðist út af meðan á húslestri
stóð. Faðir minn hélt áfram að lesa,
en leit svo aftur upp úr lestrinum og
eftir skamma stund gekk móðir mín
að rúminu til okkar og leit á móður
sína. Hún beygði sig að henni og ég
sá að kvíði kom í svip hennar. Það
var eitthvað að. Ég leit á ömmu
mína. Hún lá þarna á vangann við
hlið mína, friðsæl og kyrrlát, en
undarlega föl. Faðir minn hætti að
lesa og hnyklaði brýnnar, en ég
hrökklaðist einhvern veginn fram á
gólfið í baðstofunni. Amma mín var
dáin.
Þetta var mitt fyrsta stóra áfall, en
ég átti eftir að reyna þau fleiri og vo-
veiflegri, en ég var bam og sárið
reyndist djúpt og hafðist illa við. í
fyrsta sinn færðist myrkur yfir allt
og umhverfið varð dekkra og gleði
dagsins ekki eins og áður. Það, sem
áður vakti fögnuð minn, fannst mér
nú einskis virði — og hvar var nú at-
hvarfið? Mér fannst bærinn vera
tómur og þó þótti mér vænt um for-
eldra mína. Ég gat ekki framar feng-
ið að heyra ævintýr, sagnir og Ijóð af
vörum ömmu minnar, hin þýða og
milda rödd hennar var þögnuð og
heyrðist aldrei meir.
Én eftir lifði Ijóminn af henni —
og hann hefur reynst mér vel allt til
þessa dags.
Amma mín var á níræðisaldri þeg-
ar hún lést. Einhvern veginn finnst
mér að ég hafi orðið fullorðnari við
þennan atburð.
Sýnin ógleymanlega
Á unglingsárum mínum lifðu
margir við sárustu örbirgð og ein-
stæðingsskap. Þá var engin aðstoð
veitt, nema hvað nágrannar og
vandamenn létu máske eitthvað af
hendi rakna við aumingjana. Lífið
var hart og miskunnarlaust, mann-
úðin ef til vill alveg eins mikil og nú,
en möguleikar fáir og einhæfir. Hver
varð að bjarga sér — og ef hann gat
það ekki einhverra hluta vegna, sökk
hann niður í eymdina og allsleysið.
Oft var hörmulegt að heyra um
heimilin, sem leyst voru upp, tætt í
sundur og sett á hrakhóla, þegar fyr-
irvinnan féll frá, en í þá daga voru
slys oft tíð og stór á sjó og margir
létu lífið í átökunum við Ægi. Þegar
heimilisfaðirinn féll frá var allt horf-
ið, því að enginn átti neitt til, svo að
ekki var hægt að grípa til varasjóðs.
Ég þekkti börn á hrakhólum og upp-
gefin gamalmenni hungruð og köld,
klæðlítil í kofaræksnum — og fáir
vissu á hverju lifðu.
En engir lifðu þó við aðra eins
hörmung og holdsveikisjúklingarn-
ir. Vil ég nú minnast nokkuð á ævi-
kjör þeirra hér á eftir, enda bar fyrir
mig sýn í bernsku minni, sem ég hef
alla tíð munað og mun aldrei
gleyma. Hún grópaðist í vitund
mína, svo að ég varð miður mín
þann dag og lengi á eftir, mig
dreymdi hana jafnvel um nætur og
vaknaði upp við hana. Ég var einn
dag undir vori látinn fara í smala-
mennsku inn í Öskjuhlíð. Ég mun
hafa verið átta ára eða þar um bil. Ég
gekk sem leið liggur heiman að frá
mér, fram hjá Nauthól og sunnan í
hlíðina. Ég var kátur og fullur af lífs-
fjöri og hljóp við fót. Veðrið var
heldur gott, en dálítið kul og snjóa
hafði leyst, svo að leiðin var greið-
fær, en oft var þó sukksamt í mýr-
inni, sérstaklega á vorin, þegar klak-
inn var að þiðna í jörðinni. Ég man
ekki betur en ég væri að raula fyrir
munni mér einhverja vísu, sem
amma mín hafði kennt mér. Ég var
kominn sunnan í hlíðina og staldr-
aði þar við og svipaðist um, en enga
kindina sá ég. Allt í einu kom ég
auga á einhverjar þústir skammt frá
Beneventum, en þar í nálægð var þá
áningarstaður þeirra, sem voru á
leið til Reykjavíkur. Ég sá að þarna
var á hreyfing og tvær grindhoraðar
bikkjur, sem snöpuðu milli klett-
anna. Ég varð forvitinn og færði mig
nær og er ég nálgaðist þóttist ég sjá
að þarna voru manneskjur. Ég sá
brátt að þarna voru þrjár konur og
tveir karlar. Þau lágu þarna eða
húktu og mauluðu eitthvað. Ég
hugsaði mér að forvitnast meira um
þetta fólk, sem mér þótti undarlegt,
en þegar ég var kominn nálægt því
og það hafði tekið eftir mér nam ég
skyndilega staðar. Ég sá að eitthvað
var bogið við þetta fólk. Hendur þess
fálmuðu um pokaskaufa, en hvílíkar
hendur. Það vantaði hálfa og heila
fingur á það. Ég leit í andlit þess og
hvílík andlit. Það vantaði nefbjarg-
irnar á sumt, augun voru næstum
hvarmalaus, rauð og syndandi í
vatni, eins og þau væru hálfbrostin,
eyru vantaði og sár voru á vöngum,
hárið hékk í sneplum og líkamirnir
voru allir krypplaðir og af sér
gengnir. Ein konan ætlaði að rísa á
fætur, en gat það ekki, svo að önnur
kona hjálpaði henni. Hún greip um
hana visnum handleggjum með
höndum, sem voru tærðar, sárar og
skertar. Fatnaður þessa fólks var
druslur einar, slitin og götótt poka-
pils og treyjur með olnbogana út úr.
Konurnar höfðu sjaldruslur á herð-
um eða hyrnur. Karlmennirnir voru
ekki betur til fara. Þeir voru í peys-
um sem voru götóttar og trosnaðar
og buxnaræflum. — Ég stóð þarna
eins og negldur við jörðina. Allt í
einu rétti ein konan út hendur til
mín, en annar karlmannanna veifaði
til mín og sagði eitthvað, en ég hafð-
ist ekki að. Svo reis fólkið á fætur,
karl haltraði til hestanna og teymdi
þá til hins fólksins og svo hjálpaðist
það að því að lyfta einni konunni á
bak. Öll voru þau fimm með tvo
hesta. Eftir nokkra stund fór það að
nálgast mig, en þá sneri ég við, tók
til fótanna, gleymdi kindunum mín-
um og smalamennskunni og hljóp
heim sem fætur toguðu. Ég flýtti
mér til móður minnar og sagði
henni hvað fyrir mig hafði borið, en
hún svaraði: „Þetta hafa verið holds-
veikir vesalingar af Suðurnesjum.
Þeir eru að koma undan vetrinum,
þessir aumingjar, í von um að þeim
áskotnist eitthvað hérna í Reykja-
vík.“
Ég hafði heyrt talað um holdsveiki,
en ég hafði aldrei séð holdsveikt
fólk. Hins vegar skildi ég nú hvers
vegna fólk talaði alltaf með hrylling
í röddinni um þessa hræðilegu
veiki. Þetta var áður en holdsveikra-
spítalinn í Laugamesi tók til starfa
og Sæmundur Bjarnhéðinsson hóf
hina hetjulegu baráttu sína, sem
mér er sagt að hafi vakið athygli víða
um heim. Holdsveiki hafði verið
landlæg hér og einhvern tíma las ég
grein eftir Sæmund, þar sem hann
taldi líklegt að holdsveiki hefði flust
til landsins þegar á landnámsöld. í
sömu grein er sagt að holdsveiki sé
um land allt, en sérstaklega sé hún
og hafi alltaf verið, útbreidd á Suð-
urnesjum. Árið 1887 eða þremur ár-
um eftir að ég sá holdsveikisjúkling-
Grímur Thomsen: ,Aldrei rétti
hann mér nokkum skapaðan hlut,
ekki einu sinni gráfíkju eða rú-
sínuögn, hvað þá aura...“
Sæmundur Bjamhéðinsson,
læknir við holdsveikraspítalann.
ana í Öskjuhlíð er sagt að hafi verið
48 sjúklingar í 12 sýslum og séu
skýrslurnar þó alls ekki tæmandi.
Ævikjör holdsveikisjúklinga höfðu
alltaf verið hin hörmulegustu. Ein-
hverntíma höfðu þó verið settir á fót
svokallaðir holdsveikispítalar, en
það voru þá helst niðurnídd kot og
aðbúnaðurinn eftir því, í raun og
veru engin hjúkrun og engin spít-
alamynd á vistarverum eftir nútíma
mælikvarða. Það þekktist jafnvel að
holdsveikisjúklingar væru settir til
að annast heimilisstörfin, ef heimil-
isstörf skyldi kalla. Sjúlingarnir
voru sveltir heilu hungri. Það var
eitt sinn í lögum að sjómenn áttu að
gjalda aflahlut til þessara spítala, en
aflahlutirnir innheimtust illa og
lágu biskupar og lögmenn í sífelld-
um erjum út af honum.
Það mun hafa verið Jón Sveinsson
rithöfundur, Nonni, sem fyrstur hóf
samskot til þess að reistur væri
holdsveikraspítali hér á landi. Hann
átti þá heima í Ordrup í Danmörku
og var þá ekki orðinn heimsfrægur
rithöfundur og ferðalangur, eins og
hann varð síðar. Að líkindum hafa
samskotin ekki gengið vel, en frum-
kvæði þessa íslenska drengs mun þó
hafa orðið til þess að hingað var
sendur danskur læknir, Ehler að
nafni, og ferðaðist hann um landið
og kynnti sér ástandið. Þetta mun
hafa verið 1894 — og man ég að ég
heyrði mikið talað um þennan
mann. Hann gaf út skýrslur um
rannsóknir sínar — og þóttist hafa
fundið um 160 holdsveikisjúklinga á
landinu, en gerði þó ráð fyrir að þeir
væru talsvert fleiri. Eitthvað heyrði
ég talað um það að Jón Hjaltalín
landlæknir hefði á sínum tíma ekki
talið ástæðu til þess að gera neitt til
útrýmingar holdsveikinni, hann
hélt því fram að hún væri að hjaðna
og með þálifandi sjúklingum mundi
veikin hverfa. Schierbeck landlækn-
ir lagði fyrir alþingi árið 1893 frum-
varp um stofnun holdsveikraspítala,
en frumvarpið var fellt. Ekki var
skilningurinn betri en þetta. Það
mun hafa hafst upp úr rannsóknaför
Ehlers læknis hingað að Oddfello-
war í Danmörku tóku málið að sér
og hófu samskot, sem gengu svo vel
að árið 1896 hófu þeir byggingu
Laugarnesspítalans og afhentu hann
landinu árið eftir að gjöf, en þá voru
holdsveikisjúklingar á öllu landinu
180 að tölu.
Mér finnst að þó við íslendingar
eigum margar sárar minningar um
viðskipti Dana við okkur á liðnum
öldum, þá megum við gjarna um
leið minnast þess, sem þeir hafa vel
gert. Og það tel ég hafa verið mikið
drengskaparbragð af þeirra hálfu er
þeir gáfu okkur Laugamesspítala.
En við urðum líka heppnir með for-
ystumann þessarar stofnunar. Sæ-
mundur Bjamhéðinsson var þá ung-
ur maður og dugmikill, en um leið
framúrskarandi dugmikill og vildi
vinna í kyrrþey. Ég hygg að sjaldan
höfum við íslendingar átt eins góð-
an mann í ábyrgðarmikilli stöðu og
Sæmund Bjarnhéðinsson. Hann hóf
þegar baráttu sína og var studdur af
ráðum og dáð af konu sinni, frú
Christophine. Og þessari baráttu
hélt hann áfram óslitið í fjóra ára-
tugi með fádæma góðum árangri.
Ég man það að almenningur fylgdist
mjög vel með starfi Sæmundar og
sjúkrahúss hans. Ég heyrði um það
talað, 16 ámm eftir að spítalinn tók
til starfa, að þá hefði holdsveikisjúk-
lingum fækkað um helming, en þá
vom aðeins 14 ár liðin frá því að al-
þingi samþykkti fyrstu lögin um
einangmn holdsveikra.
Enga sjúkdóma hræddist almenn-
ingur eins og holdsveikina og svo
mun vera með öllum þjóðum. Ég
skal til dæmis um óttann við veikina
geta þess að þegar talað var um það
að reisa holdsveikraspítalann í
Laugamesi komst sá kvittur á kreik
að það væri alveg óþolandi, því að
spítalinn gæti smitað sjóinn og með
honum gæti bakterían borist til
Reykjavíkur. Ég heyrði marga menn
tala um þetta. Og það var ekki fyrr
en landlæknir hafði gefið út yfirlýs-
ingu um að þetta væri hin mesta bá-
bilja, að óttinn við smitun frá spítal-
anum hjaðnaði. Móðir mín sagði við
mig daginn, sem ég sá vesalingana í
Öskjuhlíðinni, að þeir væm komnir
undan vetrinum í von um að þeim
áskotnaðist eitthvað. Mér varð oft
hugsað til þessara orða hennar síðar
á ævinni þegar ég sá holdsveikt fólk.
Hún átti við það að á vetrum hafðist
það við á kotum, einmana og yfirgef-
ið í kröm og kulda, en þegar voraði
fékk það lánaðar drógar til betliferða
og þá var leitað til Reykjavíkur. Fólk
rétti því ekki neitt. Því var ekki boð-
ið til stofu. Margir gáfu því samt, en
öllu var kastað til þess úr fjarlægð
— hurð ef til vill opnuð í hálfa gátt
og gjöfmni varpað út á hlaðið, mat-
arpinkli fyrst og fremst, en líka ein-
hverjum fataræflum, sumir gáfu og
skó, sokka og vettlinga. Foreldrar
mínir færðu þessum vesalingum
gjafir. — Sæmundur Bjarnhéðins-
son lét af störfum um 1936, ellimóð-
ur og bilaður að heilsu. Ekki var
honum haldið neitt samsæti og að-
eins eitt dagblaðanna birti við hann
viðtal við brottför hans. Hann flutti
alfarinn til Kaupmannahafnar
ásamt konu sinni sem var danskrar
ættar — og lést þar skömmu síðar.
Við íslendingar stöndum í óbættri
skuld við þennan afbragðsmann.
Nú þykir stórviðburður ef nýtt til-
felli af holdsveiki kemur í ljós. Nú
dvelja síðustu holdsveikisjúkling-
arnir, örfáir að tölu, í myndarlegu
sjúkrahúsi skammt þar frá sem ég sá
hörmungarsýnina á útmánuðunum
árið sem ég var átta ára gamall og
hef aldrei getað gleymt.
Grímur Thomsen og
viðskipti mín við hann
Það var ekki gestkvæmt á heimili
foreldra minna, utan hverfismanna,
svo og nokkurra Seltirninga. Ég
man þó sérstaklega eftir einum
gesti, sem kom nokkuð oft og alltaf í
sömu erindum. Þetta var skáldið á
Bessastöðum, Grímur Thomsen.
Hann kom alltaf vor, sumar og
haust, en sjaldan eða aldrei á vetrum
og hygg ég að þá hafi hann haldið
kyrru fyrir. Það er ekki óeðlilegt, þó
að ég muni fremur eftir Grími en
flestum öðrum, sem að garði bar.
Hann var mjög umtalaður maður,
einn af mestu höfðingjum landsins,
alþingismaður, skáld og umsvifa-
maður mikill i opinberum málum
VERKSMIÐJU-
VERÐLÆKKUN Á
CMflS
RULLUBINDI-
VÉLUM
Okkur hefur tekist að fá verðlækkun á þessum
vel búnu vélum.
CLAAS R-36, 90 x 120
kr. 649.000. ™Án vask.
CLAAS R-66, 150 x 120
kr. 960.000. ™An vask.
Athugið:
Aðeins er um fáar vélar að ræða.
Mlíísútíiúf
HÖFÐABAKKA 9 112 REYKJAVÍK SÍMI91-670000
Afmælis- og minningargreinar
Þeim, sem óska bírtingar á afmælis- og/eða
minningargreinum í blaðinu, er bent á, að þær þurfa
að berast a.m.k. tveimur dögum fyrir bírtingardag.
Þœrþurfa að vera vélritaðar.