Tíminn - 16.11.1991, Blaðsíða 13

Laugardagur 16. nóvember 1991
HELGIN
21
Hið íslenzka fornritafélag hefur
frá fyrstu tíð haft samvinnu um
útgáfu og afgreiðslu bóka sinna
við Bókaverzlun Sigfúsar Ey-
mundssonar við Austurstræti og
síðar Almenna bókafélagið. Nú
hefur sú breyting á orðið, að
Fornritafélagið hefur samið við
Hið íslenzka bókmenntafélag
um, að það taki við afgreiðslu
fornritanna, og er þess vænzt, að
það verði upphaf víðtækara sam-
starfs þessara tveggja félaga. Þeir,
sem eiga erindi við Hið íslenzka
fornritafélag, skulu því snúa sér
til afgreiðslu Bókmenntafélags-
ins að Síðumúla 21, en þar munu
félagsmenn Bókmenntafélagsins
njóta verulegs félagsmannaaf-
sláttar af kaupum fornritanna.
Auk þess fást ritin að sjálfsögðu í
öllum helztu bókaverzlunum.
Hið íslenzka fornritafélag var
stofnað árið 1928. Tilgangur þess
var skv. 1. gr. félagslaganna „...að
láta gera vandaða útgáfu allra
helztu íslenzkra fornrita og end-
urnýja hana eftir þörfum."
Gerð var áætlun um, f hvaða
röð fornritin skyldu koma út,
fyrsta bindi fornritanna skyldi
vera íslendingabók og Land-
náma og síðan íslendingasögur,
raðað í bindi eftir landshlutum,
þar sem sögurnar gerast, byrjað
á Borgarfjarðarsögum og síðan
haldið vestur og norður um
land, til Austfjarða og suður og
endað á sögum, sem gerast í
grennd við Reykjavík, næst
skyldu koma Sturlunga saga,
Biskupa sögur, lög, Eddurnar,
fornaldarsögur og konungasög-
ur.
Tímaröðinni hefur að vísu ekki
verið haldið, fyrsta bindið, sem
kom út, Egils saga (1933), var nr.
II í ritröðinni, en með því bindi,
sem kemur út nú, er fjórtán
binda hlutinn allur kominn út,
þ. e. fslendingasögurnar. En
samhliða hafa komið út bindi
konungasagna, Orkneyinga saga,
Heimskringla í þremur bindum,
Danakonunga sögur og Fagur-
skinna.
Alls hefur Hið íslenzka fornrita-
félag gefið út tuttugu bindi á
63ja ára starfsferli sínum, og nú
er unnið að útgáfu Biskupa
sagna, og væntanlega verður
hafizt handa við Sturlungu og
Eddurnar innan skamms.
Það hefur frá upphafi verið
meginmarkmið Fornritafélags-
ins, að vandað skyldi í hvívetna
til útgáfu bóka þess, svo að til
fyrirmyndar mætti verða, og
yrðu þær þó sniðnar við almenn-
ings hæfí. Þessari stefnu hefur
tekizt að halda, enda hefur
reyndin ætíð orðið sú, að aðrar
útgáfur fornritanna, sem síðar
hafa komið, hafa byggt á útgáf-
um Fornritafélagsins.
Fyrsti forseti Hins íslenzka
fornritafélags var Jón Ásbjörns-
son hæstaréttardómari, og með
honum í stjórn voru þeir Matthí-
as Þórðarson þjóðminjavörður
(ritari), Pétur Halldórsson, síðar
borgarstjóri, (gjaldkeri) og með-
stjórnendur þeir Ólafur Lárus-
son prófessor og Tryggvi Þór-
hallsson forsætisráðherra.
Fyrsti útgáfustjóri félagsins var
Sigurður Nordal prófessor, og
gaf hann út fyrstu söguna, Egils
sögu. Markaði hann með henni
útgáfustefnuna, sem síðan hefur
verið fylgt.
Núverandi stjórn Fornritafé-
lagsins skipa: Jóhannes Nordal,
forseti, Baldvin Tryggvason, rit-
ari, Óttarr Möller, gjaldkeri, og
meðstjórnendur þeir Andrés
Björnsson og Jónas Kristjáns-
son.
-aá.
Eins og fram kemur í frétt-
inni hér með af útkomu
Harðar sögu og fleiri ís-
lendingasagna, er örnefnum
og örnefnasögnum í sögun-
um miklu meiri gaumur
gefínn hér en áður hefur
gerzt í útgáfum íslendinga-
sagna. Getur Þórhallur Vil-
mundarson prófessor þess í
niðurlagi formála síns, að
eftir að hann tók að vinna
að útgáfunni hafí tekið að
sækja á sig efasemdir um,
að hefðbundinn skilningur á
uppruna og merkingu fjölda
örnefna, sem gegna svo
miklu hlutverki í mörgum
sagnanna í þessu bindi,
væri réttur. Prófessor Þór-
hallur segir: „Af þessum
sökum taldi ég óhjákvæmi-
legt að kanna íslenzk ör-
nefni nánar en gert hefur
verið og hóf því víðtækar
örnefnarannsóknir um allt
land, en Ömefnastofnun
Þjóðminjasafns, sem ég
veiti forstöðu, var sett á fót
1969. í Grímni I-II hef ég
leitazt við að skýra sum ör-
nefnanna, sem koma fyrir í
þessu bindi, og opna leið til
nýs skilnings á öðrum, sem
fjallað er um í formálanum
hér að framan...“
Til fróðieiks eru birt hér
með tvö sýnishorn örnefna-
skýringa Þórhalls, skýring á
Sölvahamri hjá Arnarstapa
á Snæfellsnesi úr formála
Bárðar sögu og á Ketil-
bjamarhlaupi í Reykhóla-
sveit úr formála Þorskfirð-
inga sögu.
Fótspor Ketilbjamar í klettinum í Reykhólasveit, sporöskjulaga eftir heila fótinn t. v. og kringlótt eftir stúfinn t. h.
KETILBJARNARHLAUP
Ketilbjöm Gillason var vanur að hlaupa
yfír Naðurdalsá hjá Munaðstungu á steini,
þar sem síðan heitir Ketilbjamarhlaup.
Þegar hann hljóp undan Steinólfi, fótaði
hann sig ekki á steininum og stökk aftur
yfír ána, en þá hjó Steinólfur af honum
fótinn í ökklalið. Ekki verður nú séð, hvar
þetta hlaup á að hafa verið yfir ána, enda
fellur hún á eyrum út frá bænum. AJI-
nokkm ofar með ánni og spölkom vestan
hennar, ofan við Ásmundarhól, er hins
vegar klettaröðull, sem á síðari tímum er
nefndur Ketilbjamarhlaup, -stig eða -stíg-
ur (-stig hefur auðsjáanlega breytzt í -stíg-
ur). Kletturinn er nær tveggja metra hár,
þar sem hann er hæstur, og ofan í hann
eru tvær djúpar og þröngar holur, önnur
kringlótt, en hin sporöskjulaga, með um
sex metra millibili, trúlega skessukatlar
frá lokum ísaldar. Sú sögn fylgir, að þetta
séu fótspor Ketilbjarnar, annað eftir heila
fótinn, hitt eftir stúfinn.1 Líklegt er, að
hér sé að finna kveikju sagnarinnar um
fóthöggið og hlaup Ketilbjarnar, en stað-
setningin hafi skolazt til í Þorskfirðinga
sögu eða sögumaður hafi fært atburðinn
til í þvi skyni að tengja hann ánni. Þar
sem no. ketill getur merkt „þröng og djúp
laut, sbr. skessuk(etill)" (Orðabók Menn-
ingarsjóðs), er erfitt að verjast þeirri
hugsun, að þetta samnafn sé fyrsti Iiður
umrædds ömefnis. Kletturinn kann þá í
öndverðu að hafa heitið *Ketilbjarg eða -
bjgrg og *Ketilbjarga- orðið Ketilbjam-
arhlaup, sbr. Valabjarga- > Valbjargar- >
Valbjamargjá hjá Valahnúk á Reykja-
nesi.2
1) Sjá Kálund I, 513-14; Safn t. s. ísl. II,
585 (þar er skakkt lýst staðháttum); Árbók
Fornl. 1899, 8-9; Árni Óia: Landið er fagurt,
231-32.
2) Hugsanlegt er og, að tvístofna manns-
nafn sé spunnið út frá einum lið örnefnis, sbr.
í þjóðsögum Hlaðgerður í Hlöð(k)ufetli
(Þjóðs. J. Á.2 I, 202), Borghildur íÁlfaborg (s.
r. I, 9-10) og Bergþór, sem klappaði sýruker f
berg á Bergsstöðum (s. r. I, 202)
Sölvahamar hjá Arnarstapa á Snæfellsnesi meö sölvafjörunni
SÖLVAHAMAR
Sölva, bróður Rauðfelds, kastaði Bárður ofan
fyrir Sölvahamar (þeir bræður eru sagðir
hafa verið ellefu og tólf vetra), en í Land-
námu er ófeðraður Sölvi sagður hafa numið
land milli Hellis og Hraunhafnar (eða Hellis-
hrauns og Sleggjubeinsár samkvæmt Hauks-
bók) og búið að Brenningi, en síðar á Sölva-
hamri. Ólafur Lárusson telur óhugsandi, að
þar hafi verið búið, enda ekkert túnstæði,
auk annarra annmarka.1 Hamarinn dregur að
öllum líkindum nafn af sölum (palmaria pal-
mata; rhodymenia), enda er sölvafjara á Arn-
arstapa2 einmitt undir Sölvahamri.3
í Landnámu er komizt svo að orði, að Sölvi
landnámsmaður hafi búið „síðar á S^lva-
hamri, því at hann þóttisk þar vera gagnsam-
ari“ (Sturlubók) eða „fleiri manna gagn“
(Hauksbók), en í Þórðarbók (eftir Melabók)
segir, að Sölvi hafi búið „at hamri þeim, sem
nú heitir S^lvahamarr, ok var margra manna
gagn.“ (ísl. fornr. I, 104-05). Sölvatekja tald-
ist til hlunninda jarðar, en gagn (gögn) er
þekkt orð um nytjar eða hlunnindi (sjá
Fritzner). Lúðvík Kristjánsson notar no.
sölvagagn í merkingunni „sölvatekja, -not“
(sjá ísl. sjávarh. I, 60, 63, 69-72). Þegar þessa
er gætt, virðist líklegt, að í frásögn Land-
námu hafi sölvagagnið undir Sölvahamri
breytzt í Sölva, hinn gagnsama landnáms-
mann á Sölvahamri. Undir þá sagnmyndun
hafa trúlega ýtt sagnir um gestrisna Iand-
námsmenn og -konur: Langaholts-Þóru og
Geirríði í Borgardal, báðar á Snæfellsnesi, og
Þorbrand örrek í Skagafirði (sjá Landnámu).
1) Sjá Ól. Lárusson: Landnám á Snæfellsnesi
(1945), 81-83, sbr. Árbók Ferð. 1982. 81-82.
2) Jarðabók Á. M. V, 158, sbr. Lúðv. Kristj.: fsl.
sjávarh. I, (1980), 46-47.
3) Að sögn Karólfnu Kolbeinsdóttur frá Arnar-
stapa (f. 1909).