Tíminn - 08.04.1992, Blaðsíða 5

Miövikudagur 8. apríl 1992
Tíminn 5
r
Askell Einarsson:
Jöfnun atkvæðisréttar
Hér verður stuðst við kafla í grein Jónasar Fr. Jónssonar, sem
ber heitið , Jafnt vægi atkvæða — Prófsteinn lýðræðis“ og birtist
í tímaritinu „Stefni“, 4. tölublaði, 42. árgangi 1991. Kaflinn
nefnist „Leiðir til úrbóta“.
„Hrinda þarf stefn-
unni í framkvæmd“
Þetta er heiti á lokakafla áður-
nefndrar greinar Jónasar Fr.
Jónssonar í tímaritinu „Stefni".
í kafla þessum víkur höfundur
Stefnisgreinarinnar að stefnuyf-
irlýsingu núverandi ríkisstjórn-
ar. í niðurlagi kaflans segir Jón-
as orðrétt: „Við þetta mætti að-
eins bæta setningunni: „Skal
þetta gert með fækkun þing-
manna“.“
Þetta er kjarninn í tillögum
margra sjálfstæðismanna og
formanns Alþýðuflokksins. Um
leiðir að þessu marki segir Jón-
as eftirfarandi orðrétt:
.Aðalatriðið er að misvægi at-
kvæða verði leiðrétt sem fyrst
og það gert án þess að þing-
mönnum fjölgi. Til viðbótar
þessu ætti að stefna að því að
einfalda reglur um úthlutun
þingsæta."
Jónas sýnir fram á það að fjölga
þurfi um 50 þingsæti til að jöfn-
uður náist með núverandi kerfi.
Núverandi misvægi
kjósenda
í síðustu alþingiskosningum
1991 voru 182.990 kjósendur á
kjörskrá. Kosið var um 63 þing-
sæti. Það voru 2.905 kjósendur
á bak við hvern þingmann að
meðaltali.
Skipting þingsæta og atkvæði á
bak við hvern þingmann var
þessi. Einnig er sýnt frávik frá
meðaltali kjósendafjölda á þing-
mann í landinu (Táfla 1).
Þessi samanburður sýnir al-
varlegt misvægi atkvæðisréttar
miðað við búsetu kjósenda í
landinu. Þrátt fyrir þetta tryggja
kosningareglurnar eðlilegt vægi
þingsæta á milli stjórnmála-
flokka. Þetta gerist þannig að í
hverju kjördæmi eru eitt eða
fleiri þingsæti þar sem heildar-
atkvæðavægi flokka ræður
meiru en val þingmanna, en val
kjósendanna sjálfra í kjördæm-
inu. Vaxandi óánægja er með
þetta kerfi hjá landsbyggðar-
kjósendum. Kjósendur á Suð-
vesturlandi eru einnig óánægðir
með það að vægi atkvæða þeirra
sé notað til að velja þingmenn í
öðrum kjördæmum, til að jafn-
vægi náist á milli flokkanna.
Það fer ekki á milli mála að kjós-
endur eiga erfitt með að sætta
sig við að frambjóðandi, sem
hefði náð kjöri eftir venjulegum
hlutfallsreglum, þurfi að víkja
fyrir öðrum frambjóðanda, sem
vegna atkvæðavægis flokks hans
í öðrum kjördæmum hlýtur
þingsætið.
„Fækkun þingmanna
- sama kerfi“
Þetta er heiti á undirkafla í
grein Jónasar og þar segir orð-
rétt:
„Ef þessi leið yrði farin myndi
kosningakerfið verða óbreytt að
undanskildu því að þingmönn-
Önnur grein
um allra kjördæma, nema
Reykjavíkur og Reykjaness, yrði
fækkað um tvo og „flakkarinn"
svonefndi færður til Norður-
lands eystra (raunfækkun í þvf
kjördæmi er um 1, verða alls 5)“.
Þetta jafngildir því í fram-
kvæmd að alþingismenn verði 51
í stað 63 nú. Sumir rökstyðja
þessa fækkun, að ef sú krafa
verði viðurkennd að ráðherrar
kalli fyrir sig varamenn á þing,
meðan þeir gegna ráðherra-
stöðu, verði jafnmargir á þing-
fararkaupi og nú er, þrátt fyrir
fækkun þingmanna. Einnig eru
þau rök að salur Alþingis rúmi
ekki með góðu móti sæti fyrir
tólf þingmenn til viðbótar núver-
andi tölu alþingismanna. Sam-
kvæmt þessu kerfi verður meðal-
tal á bak við hvem þingmann
3.588 kjósendur.
Þingmannatala kjördæma og
meðaltal kjósenda á bak við
þingmann og frávik frá þessu
landsmeðaltali (Táfla 2).
Þessi samanburður sýnir að að-
eins þrjú kjördæmi ná meðaltali
kjósenda á bak við sína þing-
menn. Næst til að ná þessu
marki er Suðurland, sem skortir
þó 348 kjósendur á hvern þing-
mann sinn til að ná landsmeðal-
tali. Reykjavík er með 8820 fleiri
kjósendur en meðaltal kjósenda
á hvern þingmann segir til um. í
óbreyttu kerfi eru 21.114 kjós-
endur umfram meðaltal á kjós-
anda á alþingismann í Reykjavík.
Reykjaneskjördæmi er með alls
1320 kjósendum fleiri, ef miðað
er við meðaltal kjósenda á hvern
þingmann. Þetta er mikil breyt-
ing frá núverandi kerfi, þar sem
Reykjanes hefur 12.430 kjósend-
ur umfram þingmannatölu í nú-
verandi kerfí. Sú hugmynd, sem
hér er rædd, sýnir að Reykjavík
mundi skorta aðeins tvö þing-
sæti til að ná kjósendajafnvægi
með þessu breytta kerfi. Eftir
meðaltalinu myndi Norðurland
vestra eiga rétt til tveggja þing-
sæta í stað þriggja, sem tillaga
Jónasar gerir ráð fyrir. Eftir sama
útreikningi ná Vestfirðir tæplega
tveimur þingsætum, ef fylgt er
blint þessari meðaltalsreglu um
kjósendafjölda að baki hverjum
þingmanni.
Hér er það spurning hvort færa
eigi til viðbótar sitt hvort þing-
sætið frá Vestfjörðum og Norð-
urlandi vestra til Reykjavíkur. Ég
held að enginn sé tilbúinn til að
svara því játandi.
Til að tryggja hlut þeirra kjör-
dæma betur, sem hafa kjósendur
að baki sínum þingmönnum
samkvæmt meðaltalsreglunni,
er eðlilegt að reglur um skipt-
ingu jöfnunarþingsæta ráðist af
endanlegu vali þeirra. Öðru máli
gegnir um hin kjördæmin, sem
ekki hafa meðaltals kjósenda-
fjölda á bak við sína þingmenn.
Miðað við síðustu alþingiskosn-
ingar ættu hér hlut að máli síð-
asti þingmaður Vesturlands,
Vestfjarða, Norðurlands vestra,
Austurlands og Suðurlands.
Kostur áðurnefndrar tillögu er
sá að hún raskar ekki kjördæma-
kerfinu frá 1959, þótt hún geti
mjög raskað hag fámennari kjör-
dæma og alþingismanna sem
hlut eiga að máli. Þessi tillaga
hefur einnig þann kost að við-
halda jafnvægi milli þingflokka.
Tillagan festir núverandi kjör-
dæmi í sessi, sem gætu orðið
umsýsluhérað heimastjórnar á
viðfangsefnum ríkisins sem nú
eru í umsjá miðstýrðra stofnana
í Reykjavík. Til að ná þessu verð-
ur að binda kjördæmin sem
heimastjómarskipulag í stjórn-
arskránni.
Stór hreyfanleg
kjördæmi
Ein þeirra hugmynda, sem Jón-
as hreyfir í grein sinni, er þessi:
„Breytileg kjördæmamörk:
Hugsa mætti sér að kjördæma-
mörk yrðu breytileg og þau
ákveðin af Hagstofunni á
ákveðnu árabili eða einhverjum
tíma fyrir kosningar."
Hér á höfundur vafalaust við
stór kjördæmi með hlutfalls-
kosningum. Með þessum hætti
myndu hagsmunir hinna smærri
flokka njóta sín áfram. Með tilliti
til þess að höfundur hugsar sér
kjördæmamörkin hreyfanleg er
eðlilegt að ganga út frá sem jafn-
fastri þingmannatölu í hverju
kjördæmi. Áður hafði Jónas
stungið upp á að þingmenn væm
37 með 5000 kjósendur að baki
hverjum, ellegar 46 þingmenn
með 4000 kjósendur að baki
hverjum þingmanni. Til þess að
hiutfallskosningar njóti sín í
framkvæmd, þurfa helst að vera
ekki færri en 5 þingmenn í kjör-
Hér er það spurning
hvort fœra eigi til
viðbótar sitt hvort
þingsœtið frá Vest-
fjörðum og Norður-
landi vestra til
Reykjavikur. Ég held
að enginn sé tilbú-
inn til að svara þvi
játandi.
dæmi, en talan 7 miklu æski-
legri, miðað við jafnræði á milli
flokka.
í fljótu bragði er mjög erfitt við
íslenskar aðstæður að útfæra
þessa tillögu. Hins vegar má
hugsa sér tilfærslu á milli núver-
andi kjördæma, þannig að ekki
færri kjósendur verði að baki
hvers þingmanns en meðaltalið
segir til um. Það má hugsa sér
frávik á hvorn veginn um sig um
10% frá meðaltali kjósenda á
þingmann. Þetta gæti ieitt til
röskunar á núverandi kjör-
dæmaskipan, ef halda á við það
mark að ekki verði færri en 5
þingmenn í hverju kjördæmi.
Einmennings-
kjördæmin
Ekki fer hjá því, að einmenn-
ingskjördæmaleiðin nýtur fylgis
margra, og er Jónas Fr. Jónsson
einn þeirra. í grein sinni stingur
hann upp á tveimur hugmynd-
um. Sú fyrri er hin svonefnda
breska leið. Færanleg mörk ein-
menningskjördæmanna, sem
væru endurskoðuð með vissu
millibili. Tálar hann um 37 eða
46 einmenningskjördæmi og er
þá gert ráð fyrir 4000-5000 kjós-
endum í hverju kjördæmi. Ef
miðað er við hærri kjósendatöl-
una, ætti Reykjavík að skiptast í
14-15 kjördæmi, og ef síðari leið-
in er valin verða 18 einmenn-
ingskjördæmi í Reykjavík. Allir
hljóta að sjá að þetta er hjákát-
legt í framkvæmd og vafalaust
verða kjördæmin það landfræði-
Iega smá, að þetta kerfi verður
broslegt í raun. Ef miðað er við
hærra kjósendamarkið, væru
Vestfirðir að undanskilinni Reyk-
hólasveit og Strandasýslu eitt
einmenningskjördæmi.
Slíkt víðlendi á sér fyrirmynd í
enskri kjördæmaskipan, að því
er varðar nyrsta hluta Skotlands
og eyjamar. Ekki er vafamál að
menn eigi erfitt með að kyngja
þessum andstæðum í kjördæma-
kerfinu. Einmenningskjördæmi
hafa þann stóra kost að þau
hreinsa flokkakerfið.
Einmenningskjör
og landslistar
Síðari leið Jónasar, þ.e. blönd-
uð Ieið — landskjör og einmenn-
ingskjördæmi — er athyglis-
verðari. Vegna jöfnunaráhrifa
landskjörs má hugsa sér stærri
frávik í íbúafjölda einmennings-
kjördæma. Þýska kosningakerfið
til neðri deildar er þannig að
landinu er skipt upp í næstum
jafnfjölmenn einmenningskjör-
dæmi, og fer samhliða er lands-
kjör í hverju sambandsríkjanna.
Flokkur, sem nær ákveðnum
hundraðshluta atkvæða, á rétt á
þingsæti samkvæmt þessu kerfi,
þótt flokkurinn hafi ekki fengið
kjörinn þingmann í einmenn-
ingskjördæmi. Staða þýsku sam-
bandsríkjanna er einnig tryggð
með fulltrúakjöri þinga þeirra til
efri deildar þýska þingsins. Verði
farin einmenningskjördæma-
Ieiðin, er þýska leiðin miklu
manneskjulegri en hin breska.
Máski sú eina sem er framkvæm-
anleg við íslenskar aðstæður.
Valið er á milli
tveggja leiða
Ekki er ljóst hvaða leið verður
valin til að stuðla að jafnvægi at-
kvæðaréttarins. Landsbyggðar-
menn verða að gera sér grein fyr-
ir því að þeir verða að ná sáttum
við meirihluta þjóðarinnar, ef
landsbyggðin á að halda hlut sín-
um á við þéttbýlið. Þetta er
kjarni málsins. Þetta næst ekki
með því að misbjóða rétti ann-
arra. Hér verður valið á milli
þýsku leiðarinnar og endur-
bættrar skipanar stórra kjör-
dæma. í þessu sambandi kemur
til álita ein af ábendingum
stjómarskrárnefndar frá því í
desember 1982, sem einnig hef-
ur verið í umræðunni.
Tillagan er sú, að kjördæmin
verði sex talsins. Fjögur þeirra
fylgi Qórðungsskipaninni, þ.e.
utan Suðvesturlands, sem skipt-
ist í tvö kjördæmi, Reykjanes og
Reykjavík. í þessari ábendingu
var gert ráð fyrir fastri þing-
mannatölu hvers kjördæmis og
ellefu uppbótarþingsætum, sem
úthlutað væri til viðbótar eftir
eldri reglum. Inn í þessar hug-
myndir hafa einnig komið hug-
dettur um að kjósandi geti greitt
bæði atkvæði persónubundið og
flokkslista, sem ekki þarf að færa
saman flokkslega. Samkvæmt
stefnumörkun ríkisstjómarinnar
er stefnt að auknum persónu-
rétti kjósenda við val þing-
manna.
Hér í þessari grein verður ekki
lagður dómur á málflutning Jón-
asar Fr. Jónssonar. Það verður
gert í þriðju og síðustu grein-
inni.
Höfundur er framkvæmdastjóri
FJóröungssambands Norðlendinga.
Tafla 1
Þingsæti Kjósendur Frávik frá
Skipting á þingm. meðaltali
Reykjavík 18 4078 +1173
Reykjanes 11 4035 +1130
Vesturland 5 1978 -927
Vestfirðir 5 1317 -1588
Norðurland vestra 5 1438 -1467
Norðurland eystra 7 2633 -272
Austurland 5 1824 -1081
Suðurland 6 2328 -577
Tafla 2
Þingsæti Kjósendur Frávik frá
- Skipting á þingm. meðaltali
Reykjavík 18 4078 +490
Reykjanes 12 3698 +110
Vesturland 3 3296 -292
Vestfirðir 3 2195 -1493
Norðurland vestra 3 2396 -1192
Norðurland eystra 5 3685 +97
Austurland 3 3040 -548
Suðurland 4 3492 -96