Tíminn - 14.07.1994, Qupperneq 5

Fimmtudagur 14. júlí 1994

5
Haraldur Jóhannsson:
Abdragandi peningalegrar
samvinnu í Vestur-Evrópu
i.
Samvinna ríkja í Vestur-Evr-
ópu í peningamálum á núver-
andi grundvelli á upptök sín í
Marshall-áætluninni og hefur
þannig frá öndveröu ráðist af
pólitískum sjónarmiðum öðr-
um þræði. í tilefni boðs
Bandaríkjanna um efnahags-
lega aöstoð héldu vestur- evr-
ópsk ríki, önnur en Spánn,
ráðstefnu í París 1947 og settu
þá upp nefnd, sem um haustið
sendi frá sér drög að áætlun til
fjögurra ára um endurupp-
byggingu. Þjóðþing Bandaríkj-
anna samþykkti í apríl 1948
lög um evrópska endurupp-
byggingu. Mynduðu þá ríkin,
sem að ráöstefnunni í París
höfðu staðið, Samtök um evr-
ópska enduruppbyggingu,
skammstafað OEEC, til að
samræma aðgerðir sínar í
efnahagsmálum. Sviss varð
meðlimur þeirra við stofnun,
þótt ekki þæði bandaríska að-
stoð, en Sambandslýðveldið
Pýskaland liðlega ári síðar, í
október 1949.
Fyrstu árin eftir síðari heims-
styrjöldina hvíldi verslun milli
ríkja í Vestur-Evrópu enn
mjög á gagnkvæmni. Afnám
hafta á verslun og óskoruð
viðskipti með gjaldeyri urðu
yfirlýst frummarkmið OEEC.
Til að greiða fyrir hinu síðar-
nefnda setti OEEC tveimur ár-
um síðar, 1950, á fót Evrópskt
greiðslubandalag. Meðlimir
þess, nema Portúgal og Sviss,
voru aðilar að Alþjóðlega
gjaldeyrissjóðnum og þannig
skuldbundnir til að viðhafa
stöðugt gengi á gjaldmiðli sín-
um. í nokkrum skilningi varð
markmið OEEC sagt vera að
taka upp viðskiptahætti frá
háskeiði gullfótarins, 1880-
1914.
II.
Eram á 19. öld voru peningar
að mestum hluta í formi
myntar úr silfri og gulli, eink-
um silfri. Frá ofanverðri 17.
öld keypti Bretland varning á
Indlandi að hluta viö silfri, þar
eð skiptahlutfall silfurs gagn-
vart gulli var hærra þarlendis
en í Evrópu (8-10:1 í stað 16:1,
svo sem í Myntsláttu Spánar).
Sakir þess fór meira silfur frá
Evrópu en til álfunnar barst
um liðlega aldarskeið. Á Bret-
landi gekk svo á silfur, að
mynt í umferð varð í vaxandi
mæli úr gulli. Var gull lýst
óskoraður löggiltur gjaldmiðill
á Bretlandi 1774, en silfur að-
eins í greiðslum upp að £ 25
og nær hálfri öld síðar, 1821,
aðeins upp að £ 2, þannig að
breskur gjaldmiðill varð í raun
á gullfæti.
í fræðilegri umfjöllun um
gullfótinn var stokkur peninga
í fyrstu talinn felast í gulleign,
að jafnaði peningastofnana og
ríkis, og mynt úr gulli. Halli
eða afgangur í greiðslum landa
á milli var talinn jafnaður með
gulli, útflæði þess eða aðflæði.
Af útflæði gulls hlytist lækkun
verblags (að kenningunni um
magn peninga), en að lækk-
uðu verðlagi yrði meira flutt
út en áður og minna inn, uns
hallinn hefði verið jafnaöur.
Vænst var, að stjórnvöld gripu
ekki inn í þessi ferli, en útlist-
un þeirra var í fyrstu miðuð
viö óheft eða lítt heft viðskipti
tveggja landa, álíkra að efna-
hagslegum styrk. Um síðir var
í útlistun tekib tillit til vax-
andi notkunar seðla í dagleg-
um greiðslum og síðan ávís-
ana, en naumast til vaxta á
fjármagni í tilfærslum landa á
milli (sem á Bretlandi að
minnsta kosti gátu vegið upp
halla eða afgang á greiðslum
gagnvart útlöndum), og alla
jafna ekki til hagsveiflna.
III.
Fram á síðasta fjórðung 19.
aldar var mynt helstu við-
skiptalanda, annarra en Bret-
lands, aðallega úr silfri. Gjald-
miðill þeirra var þannig á silf-
urfæti ellegar tvímálmafæti,
svo sem í Frakklandi og
Bandaríkjunum. Innan þýska
tollabandalagsins var tveimur
myntsvæðum á komið með
VETTVANGUR
samkomulagsgerð í Dresden
1838, thaler-svæbi nyrðra,
gulden-svæbi syðra. Og tveim-
ur árum eftir sameiningu
Þýskalands eða 1873 var gjald-
miðill þess settur á tvímálma-
fót. Átta árum áður, 1865, að
frumkvæði Belgíu, hafði Lat-
neska myntbandalagið verið
sett á stofn á meðal Frakk-
lands, Belgíu, Sviss og Ítalíu,
og þremur árum síðar, 1868,
gengu Grikkland og Rúmenía
til þess. í meginatriöum haföi
Latneska myntbandalagið að
undirstöðu frönsk lög um
myntsláttu frá 1803, en að
þeim var gulli og silfri gert jafn
hátt undir höfbi og skiptahlut-
fall þeirra ákvarðað 15,5:1.
Snemma á áttunda áratugn-
um féll silfur í verði. Og var
sláttur silfurmyntar innan Lat-
neska myntbandalagsins tak-
markabur 1874 og aflagður
1878, til að mynt úr gulli hyrfi
ekki úr umferð. Eftir það var
Latneska myntbandalagið í
reynd á gullfæti. Litlu áður
hafði í það horf sótt í Banda-
ríkjunum, og þarlendis var
sláttur silfurmyntar fyrir
einkaabila stöðvaður 1873, og
var dollar þá í reynd tekinn af
tvímálmafæti. Danmörk og
Svíþjób gerðu með sér mynt-
bandalag 1873, sem Noregur
gekk til tveimur árum síðar,
1875. í fyrstu ákvarðaðist
verðgildi krónu þeirra af
skiptahlutfalli gulls og silfurs á
markaði, en síðan hvíldi það á
gulli.
IV.
í fyrri heimsstyrjöldinni,
1914-18, tóku öll evrópsku
styrjaldarlöndin gjaldmiðil
sinn af gullfæti, þó Bretland
gerbi það ekki í orði kveönu. Á
þriöja áratugnum, frá 1923 til
1928, settu þau hvert af öðru
gjaldmiðil sinn aftur á gullfót
(flest þeirra þó öllu heldur á
gullskiptafót eba gullstanga-
„Fyrstu árin eftir síðari
heimsstyrjöldina hvíldi
verslun milli ríkja í
Vestur-Evrópu enn
mjög á gagnkvæmni.
Afnám hafta á verslun
og óskoruð viðskipti
með gjaldeyri urðu yfir-
lýst frummarkmið
OEEC. Til að greiða
fyrir hinu síðamefnda
setti OEEC tveimur ár-
um síðar, 1950, á fót
Evrópskt greiðslubanda-
lag. Meðlimir þess,
nema Portúgal og Sviss,
vom aðilar að Alþjóð-
lega gjaldeyrissjóðnum
og þannig skuldbundnir
til að viðhafa stöðugt
gengi á gjaldmiðli sín-
um. í nokkmm skiln-
ingi varð markmið
OEEC sagt vera að taka
upp viðskiptahcetti frá
háskeiði gullfótarins,
1880-1914."
fót). Tjaldað var þá til einnar
nætur. í heimskreppunni,
1929-32, tóku liðlega 40 ríki
gjaldmiðil sinn af gullfæti, en
nokkur evrópsk lönd skirrðust
við það í fáein ár enn (Frakk-
Iand, Sviss, Belgía og Holland),
og mynduðu svonefnda gull-
blökk.
Gengi gjaldmiðla, tekinna af
gullfæti, var undir orpið mikl-
um sveiflum og gripu stjórn-
völd til snarpra gagnráðstaf-
ana. Þegar í fjármálakrepp-
unni 1931 heftu Þýskaland og
Austurríki viðskipti með gjald-
eyri, og fóru ýmis lönd í Mið-
Evrópu að dæmi þeirra. Á Bret-
landi var settur upp sjóður til
íhlutunar á gjaldeyrismörkuð-
um, gengi sterlingspunds til
styrktar. Þannig liðaðist sund-
ur sú skipan alþjóblegra viö-
skipta með gjaldeyri, sem á
hafði komist frá miðri 19. öld
meb London að miðbiki. Og
ríki heftu beinlínis verslun við‘
önnur lönd. Sömdu tvö ríki
oft um jöfnuð í verslun sín á
milli, ab svonefndum tvíhliða
samningum, þótt á stundum
með ákvæðum um greiðslur
ab hluta í öðrum gjaldmiðl-
um. Voru 151 slíkur samning-
ur í gildi 1937 á milli 38 ríkja.
V.
Snemma í síðari heimsstyrj-
öldinni, 1939-45, hófu Banda-
ríkin og Bretland undirbúning
að afnámi hafta á verslun
landa á milli og upptöku
frjálsra viðskipta með gjald-
eyri. Samin voru drög að
stofnskrám tveggja alþjóðlegra
stofnana, sem að því ynnu. Og
á ráðstefnu Sameinuðu þjóð-
anna í Bretton Woods í júlí
1944 voru þær settar á fót, Al-
þjóblegi gjaldeyrissjóðurinn
og Alþjóblegi bankinn. Þeim
var þó ekki ætlað að takast á
við uppbyggingarvandann að
ófriðarlokum. Var vænst, að
þá enn um nokkur ár mundu
haldast höft á verslun og við-
skiptum meb gjaldeyri og ab
til afnáms þeirra, ekki ósenni-
lega í áföngum, mundi bein-
línis þurfa samninga ríkja á
milli.
Höfundur er hagfræbingur.
Einkaleyfi
Oft hefur verið agnúast út
í Flugleiðir fyrir að sinna
viðskiptavinum sínum
illa. Meöal annars hefur verið
kvartað yfir að flug séu felld
niður án annarrar sýnilegrar
ástæðu en þeirrar að farþegar
séu ekki nógu margir til að ferö-
in borgi sig, en einnig hefur ver-
iö kvartað um skort á upplýs-
ingum þegar tafir eða aðrar
ástæbur hamla för.
Þessar ásakanir og kvartanir
hafa oft átt rétt á sér, einkum
fyrir fáum árum.
Fyrirtæki, sem nýtur þeirrar
sérréttinda að einoka þjónustu í
skjóli einkaleyfis sem þjóðfélag-
ið veitir, hlýtur að hafa ríkar
skyldur gagnvart þjóbfélaginu,
ríkari en þau fyrirtæki sem berj-
ast í óheftri samkeppni.
Það er hins vegar svo, að kom-
ist menn upp með ósvífni, er
hætt við að slíkt framferði verði
að vana og enginn taki eftir því
ab eitthvað sé ekki eins og að
var stefnt í upphafi.
Þetta litla dæmi um Flugleiöir
kom mér í huga þegar upphlaup
varð í fjölmiðlaheiminum fyrir
nokkru vegna sölu á hlutabréf-
um í sjónvarpsstöðinni SÝN.
Það er nefnilega ekki svo að
veriö sé að berjast um völd og
áhrif í lítilli sjónvarpsstöð með
ódýran tækjabúnað. í SÝNAR-
málinu er hið eftirsóknarverða
ekki eignir eða áhrif í fyrirtæki,
heldur opinbert leyfi. Einka-
og skyldur
Frá
mínum
bæjar-
dyrum
LEÓ LÖVE
leyfi, sem þjóðfélagið hefur
veitt fyrirtækinu til að nýta einu
lausu sjónvarpsrásina sem hægt
er aö nota til almennra send-
inga.
Á meöan barist er um yfirráð
yfir þessari rás, virðist sem eig-
andi réttindanna, þjóðfélagið
sjálft, hafi engan áhuga á mál-
inu, engan áhuga á að réttindin
séu notuð eða komi almenningi
að gagni. Þetta er bara eitthvað
sem einkaaðilum hefur verið af-
hent og síðan virðist stjórnvöld-
um vera sama, ekkert eftirlit er
haft og engar kröfur gerbar til
leyfishafans.
Þetta leiðir aftur hugann að út-
varpsrásunum fjölmörgu.
Þeim virðist vera úthlutað án
nokkurra skilyrða. íslenskri
tungu er allt of oft misþyrmt af
útvarpsfólki, sem virðist litla
þekkingu hafa á móöurmálinu,
og til hvers leiðir það? Auðvitað
leibir það abeins til hnignunar
máltiifinningar og málfars.
Ég trúi því ekki aö stefna ís-
lenskra stjórnvalda sé svo
stjórnlaus frjálshyggja, að ekki
megi hafa eftirlit með neinu.
Er ekki mál til komib aö þjóð-
in, eigandi hinna úthlutuðu
gæða, setji reglur um notkun
þeirra? Má ekki láta útvarpsrétt-
arnefnd fá vald til að beita þá
viðurlögum sem bregðast
trausti eiganda hinna úthlutuðu
gæða?
Það sem hér er sett á blað er að-
eins dæmi.
Nú þarf almenningur að ýta
við stjórnvöldum. Það eru ekki
bara börnin sem þarf að fylgjast
með í uppeldinu. Uppeldi þjóba
er ótæmandi verkefni fyrir vel-
viljuð stjórnvöld og það er án
efa stutt milli frjálshyggju og
stjórnleysis sem enginn vill. ■