Tíminn - 31.01.1995, Blaðsíða 5

Þri&judagur 31. janúar 1995
StfofílWI
5
Jón Sigurösson:
Söguskoðun „Viðreisnarinnar"
Mikilsverður þáttur stjórnmála-
starfa er viöleitnin til að hafa áhrif
á og móta það hvernig um athafn-
ir er talað og ritað. Þegar frá líöur
felst þessi viðleitni í því að búa til
almennt yfirlits-mat á framvind-
unni, tildrögum, áhrifum og af-
leiðingum, þ.e.a.s. tiltekna „æski-
lega" söguskoðun.
Á liðnum árum hefur veriö í
mótun sérstök söguskoöun „Við-
reisnarinnar" sem er pöntuö og
sérhönnuö skýring á eðli, ástæð-
um, megineinkennum, afleiöing-
um og sögulegri stöðu og mikil-
vægi ríkisstjórnar Sjálfstæðisflokks
og Alþýðuflokks sem mynduö var
árið 1959. Samkvæmt þessari
söguskoöun markaði þessi ríkis-
stjórn alger tímamót í sögu þjóð-
arinnar; stefna hennar og fram-
kvæmdir hafi bjargaö þjóðinni frá
einhvers konar glötun; æ síðan
standi íslendingar í mikilli þakkar-
skuld við þessa ríkisstjórn.
Samkvæmt venjulegri formúlu
söguskoðunar eru öfl hins illa
einnig í leiknum: Allir þeir sem
stóðu gegn „Viðreisnarstjóminni"
hafi veriö haftasinnar, skömmtun-
arsinnar, afturhaldsmenn, var-
hugaverðir hagsmunagæslumenn,
framsóknarmenn og kommúnist-
ar: „Varið ykkur á þeim, sjáið bara
hvernig þeir létu 1959!"
Hönnuöir þessarar söguskoöun-
ar hafa náö mjög miklum árangri.
Fiestir trúa þeim, og þeir eru sjálfir
meira að segja farnir aö trúa niður-
stööum eigin hönnunar á söguleg-
um staðreyndum.
„Hræbslubandalag-
ib'7 og „Vibreisnin"
„Viðreisnarstjórnin", sem
mynduö var 1959, var í raun ekki
frumleg í aðalatriðum stefnumót-
unar sinnar. Hún fylgdi þeim fyrir-
myndum, sem Bretar og Norö-
menn öðrum fremur höfðu sýnt
íslenskum stjórnmálamönnum og
hagfræðingum á árunum á undan.
Afnám hafta, losun takmarkana á
milliríkjaverslun, minnkandi bein
íhlutun ríkisvaldsins, almenn úr-
ræði í gjaldeyrismálum o.fl. voru
boðorð þessa tíma í heimshluta
okkar.
Þessi meginatriöi voru því ekki
frumleg nýlunda eða uppgötvun
„Viðreisnarinnar". Það er afskap-
lega fróölegt að kynna sér hug-
myndalega þróun vinstri sinnaðra
hagfræðinga á 6. áratugnum í
þessu samhengi. Fræðileg þroska-
saga tveggja hagfræöinga, í
fremstu röð meðal þjóöarinnar, er
athyglisverð um þetta: Jónasar
Haralz sem hann rekur í nýrri bók
um „Áhrifamenn", og Gylfa Þ.
Gíslasonar sem hann minnist í
bók sinni um „Viðreisnarárin".
Sérstaklega er ástæða til aö
minna á aö „Hræöslubandalag"
framsóknarmanna og Alþýðu-
flokksins í kosningunum 1956
miðaði m.a. að framförum í efna-
hags-, verslunar- og gjaldeyrismál-
um í þeim sama anda sem ofar er
nefndur. Báðir þeir Jónas og Gylfi
geta um átakasögu „Vinstristjórn-
arinnar" og hið sama hefur komið
fram af hálfu Eysteins Jónssonar
og fleiri. Stutt lýsing Jónasar
Haralz, í ofarnefndri bók, á sam-
starfi hans við Gylfa og Hermann
Jónasson í „Vinstristjórninni" er
t.d. mjög lærdómsrík um þetta.
Þeir „gleyptu gæsina"
Framsóknarmenn stóðu ekki
gegn efnahagsaðgerðum minni-
hlutastjórnar Alþýðuflokksins í
ársbyrjun 1959. Þess hefur einnig
Hermann jónasson.
veriö getiö í prentuðum heimild-
um aö forystumenn framsóknar-
manna töldu afskipti þáverandi
forseta íslands hafa slegið pólitísk
vopn úr höndum þeirra með hætti
er minnti þá illilega á atburði í
stjórnmáiaviðræöum ársins 1942,
og aö hann hafi í raun myndað
„Viðreisnarstjórnina". Fram hefur
meira aö segja komið, m.a. í ævi-
sögu Hermanns Jónassonar eftir
Indriöa G. Þorsteinsson, að Her-
manni hafi gramist svo mjög viö
Gylfa Þ. Gíslason að góöur vin-
skapur þeirra hafi beöiö hnekki af;
Hermann hafi litiö á Gylfa sem
mikilvægan samherja einmitt í
nýrri efnahags- og viðskiptastefnu
frjálsræöis og almennra aögerða í
verslunar- og gjaldeyrismálum
sem þeir hafi saman unnið að; en
Gylfi hafi 1959 rofið samstöðu
þeirra.
Með þessari upprifjun er ekki
verið að gera lítiö úr mikilvægi
„Viöreisnarstjórnarinnar". Hins
vegar er nauðsynlegt aö meta at-
burðarásina í réttu sögulegu sam-
hengi. Og það er líka rétt að fram-
sóknarmenn „féllu" á þessu stjórn-
málaprófi: Þeir töpuöu slagnum
1959; þeir urðu undir. Aðrir fyrr-
verandi harðsvíraöir hafta- og
skömmtunarmenn, í Sjálfstæðis-
flokknum og Alþýöuflokknum, „-
gripu gæsina" og „gleyptu hana",
svo aö vitnað sé til fleygra oröa
Ólafs Thors frá árinu 1942.
í þessari sögu er mikilsvert að
minna á að veruleg tímamót urðu
í hagstjórn hérlendis á árinu 1947,
er ríkisstjórn Stefáns Jóhanns Stef-
ánssonar, leiötoga Alþýöuflokks-
ins, setti á harkalegustu ríkisforsjá,
höft og skömmtun. í hagfræðinga-
nefndinni, sem starfaöi 1947 og
lagöi línurnar fyrir hafta- og
skömmtunarkerfiö, var einmitt
Gylfi Þ. Gíslason fremstur í hópi
hafta- og skömmtunarsinna. Með-
al hagfræðinga á þessum tíma
virðast einungis Benjamín H.J. Ei-
ríksson og Ólafur Björnsson hafa
dregið þessa stefnu í efa.
Tilraunir Hermanns
Skiptar skoðanir voru í stjórn-
málaflokkunum um haftakerfiö og
þaö skóp sér eigin hagsmunavarn-
ir eins og ævinlega veröur. Eink-
um var ágreiningur í Sjálfstæöis-
flokknum og Framsóknarflokkn-
um, en frá 1950 var það sammæli
forystumanna beggja flokkanna
aö reyna að vinna þjóðina út úr
þessu ástandi. Meðal jafnaðar-
manna og sósíalista var miklu
meiri stuðningur við ríkisforsjá,
svo semeölilegt er.
Hermann Jónasson haföi fylgst
vel með fræðilegum umræöum
um hagstjórn og efnahagsmál. Það
kemur t.d. glöggt fram í bæklingi
sem hann ritaöi 1944, „Eftir
Cylfi Þ. Císlason.
flokksþingið" þegar hann hafði
verið kjörinn flokksformaður, að
hann hefur þá þegar dregiö álykt-
anir af nýliðnum atburöum og á-
kvöröunum í alþjóðaviöskipta-
málum. Það varö á komandi árum
eitt meginverkefni Hermanns Jón-
assonar aö leita færis til að ná á ný
pólitísku frumkvæöi, sem í senn
stefndi til framfara í efnahagsmál-
um og til nýrrar „opnunar" í utan-
ríkismálum. Málflutningur hans í
báðum málaflokkum var mjög af-
VETTVANGUR
fluttur af andstæðingunum, enda
var þetta á versta skeiði kalda
stríösins.
„Hræöslubandalagi" framsókn-
armanna og Alþýðuflokksins var
ætlaö meginhlutverk í þessum
anda, svo sem fyrr segir. Meö
harðfylgi tókst Lúðvík Jósepssyni í
„Vinstristjórninni" að koma í veg
fyrir allar slíkar tilraunir, en Her-
mann tók þetta svo alvarlega að
hann lét þaö varða stjórnarslitum
að lokum. Alþýöubandalagsmenn
töldu viðskiptalegt frjálsræði og
minnkandi beina ríkisíhlutun ekki
brýnt viöfangsefni. Afstaða forystu
Alþýðubandalagsins er sennilega
forsendan sem með þessu gerði
„Viðreisnarstjórnina" mögulega.
Það varð sögulegt lán Sjálfstæðis-
flokksins að forysta hans fylgdist
vel meö efnahags- og verslunar-
framvindunni í nágrannalöndun-
um og vissi því ekki síður en for-
ysta Framsóknarmanna hvað
klukkan sló. í áðurnefndri bók
sinni getur Gylfi Þ. Gíslason
einmitt um sinnaskipti forystu-
manna Sjálfstæðisflokksins.
Ef til vill er það lykill til skiln-
ings á samstarfsandanum sem ein-
kenndi „Viðreisnarstjórnina" að
forysta Alþýöuflokksins, einkum
Gylfi Þ. Gíslason, hefur skynjað aö
leiðir til vinstrasamstarfs höfðu
lokast viö þessa atburöi og að Al-
þýðuflokkurinn átti engan annan
valkost eins og á stóð.
jónas Haralz.
s
Aminning og aövörun
Aögeröir „Viðreisnarstjórnar-
innar" 1959-1960 og síöar voru
mjög harkalegur og sársaukafullur
uppskurður á íslenska hagkerfinu.
Mjög heppileg ytri skilyröi þjóöar-
búsins tryggöu að fórnirnar, sem
færa þurfti við þessa hrossalækn-
ingu, uröu ekki óbærilegar. Vafa-
lítið er þaö svo að þegar hafta-,
skömmtunar- og kvótakerfi veröa
langvarandi, hlaða þau varnar-
múra umhverfis sjálf sig og laga
hagkerfiö og valdakerfiö aö sér
með slíkum hætti aö óhjákvæmi-
legt veröur að grípa til harkaleg-
ustu aögerða til aö losna við þau,
þegar þau em oröin algerlega óþol-
andi og stjórnmálamenn og al-
menningur geta ekki lengur
frestað lækningunni. Þetta er mik-
ilvæg áminning og aðvörun til ís-
lendinga, t.d. varðandi bæði land-
búnað og fiskveiðar einmitt nú
um þessar mundir.
En það er fleira sem telja má á-
minningu og aðvörun, þótt í litlu
sé. Söguskoöun „Viðreisnarinnar"
getur t.d. leitt bestu menn afvega.
I nýrri og mjög merkilegri bók eft-
ir virta höfunda um „Markaösbú-
skap" (Heimskringla, 1994) fer
þannig fyrir prófessor Ágústi Ein-
arssyni, en hann ritar inngang aö
íslenskri útgáfu verksins. Þar færir
hann hagsögu og stjórnmálasögu
íslands úr lagi svo aö um munar
(bls. 23 og áfram). Af ummælum
hans má lesa algera og gagnrýni-
lausa sannfæringu um réttmæti
þessarar söguskoðunar og væntan-
lega ætlast hann til þess aö lesend-
ur hans og námsfólk trúi honum
sjálfum á svipaðan hátt. Engum
dettur í hug að væna Ágúst um
vísvitandi ósannindi. En máttur
söguskoöunarinnar er mikill.
Ágúst Einarsson heldur í þessum
inngangi einnig áfram meö viö-
bætur við söguskoöun „Viðreisn-
arinnar". Hann gefur í skyn af
samhenginu í inngangi sínum aö
Vilmundur Gylfason hafi allt að
því einn síns liðs knúið fram þær
aðgeröir í verðbólgumálum sem
yfirleitt eru kallaöar „Ólafslög" og
kenndar viö Ólaf Jóhannesson
ráöherra. Nú á þaö sem sé að heita
að Ólafur Jóhannesson hafi verib
lærisveinn og fylgismaöur Vil-
mundar Gylfasonar! Vilmundur
hafi einn síns liðs barist fyrir verð-
tryggingu og heiðarlegum reglum
um viðskipti og skuldbindingar.
Ekki verður gert lítið úr málflutn-
ingi Vilmundar í þessum efnum,
en minna má á að margoft birtust
blabagreinar, t.d. leiðarar í Tíman-
um, á þessum árum um nauðsyn
breyttra viðskiptahátta, eðlilegrar
samkeppni og arösemi í atvinnu-
lífinu, um minni ríkisforsjá og
brýna nauðsyn á því að eðlilegir
vextir yröu teknir upp o.s.frv.
(Ástæða er til aö benda á, þótt
allt annað mál sé, að Ágúst Einars-
son þykist afgreiða Samband ís-
lenskra samvinnufélaga í þessum
inngangi sínum (bls. 25) meö örfá-
um oröum. Hann gefur þab í skyn,
eins og ekkert sé sjáifsagðara en aö
allir lesendur og námsfólkið trúi
því, að þarna einmitt sé skólabók-
ardæmiö um sjúkleika, spillingu
eba annað þaðan af verra. Hann
nefnir engin rök eða rannsóknir
þessu til stubnings. í þessu er enn
veriö aö búa til pantaða söguskoö-
un.)
„Ólafslög" voru mjög harkaleg
lækningaraðgerð og sjúklingur-
inn, hagkerfi íslendinga, þjáðist
mjög á skurðarboröinu. Hins vegar
mun þaö aö öllum líkindum veröa
ályktun sögunnar að hjá þessari
aögerð hafi ekki veriö komist og
að hún hafi skilaö æskilegum ár-
angri þegar frá leið. Dómurinn um
„Ólafslög" verður þá að sínu leyti
líkur dóminum um „Viðreisnina".
Gildar heimildir
Ýmsar góðar heimildir eru fyrir
hendi um þá sögulegu atburöi sem
nefndir hafa verib í þessari grein. í
nýju áramótahefti Vísbendingar
birtast t.d. tvö stórfróðleg viötöl
Ólafs Hannibalssonar við braut-
ryðjendur í íslenskri hagfræöi og
hagstjórn, Benjamín H.J. Eiríksson
og Ólaf Björnsson. Áöur er nefnd
grein Jónasar Haralz í bókinni um
„Áhrifamenn". Einnig má nefna
ævisögu Hermanns Jónassonar
sem vitnaö var til, ævisögu Ey-
steins Jónssonar eftir Vilhjálm
Hjálmarsson og ræðuúrval Ey-
steins sem Jón Helgason bjó til
prentunar. Sérstaklega ber þó af
augljósum ástæbum aö nefna á ný
bók Gylfa Þ. Qíslasonar ráðherra
um „Viöreisnarárin", sem út kom
fyrir nokkru. í bók sinni sækir og
ver Gylfi auðvitað sinn málstað.
En hann lætur mótherjana njóta
sannmælis og veltir einnig rök-
semdum þeirra fyrir sér, vegur rök-
ræðurnar og metur af sanngirni og
löngun til aö leiða jákvæöu hlib-
arnar fram í flestum málum. Og
hann nefnir ýmislegt það sem
miður fór af hálfu stjórnarinnar.
Umfjöllun Gylfa hefur vitaskuld
alveg sérstakt heimildargildi, og
þróun viöhorfa hans sjálfs til efna-
hagsmála og hagstjórnar á árabil-
inu 1947-1959 er lærdómsrík saga
af gáfuðum forystumanni, sem var
í senn sérfróður og sí-leitandi að
nýrri þekkingu og úrræðum. Þaö
er orðið erfiöara en áður fyrir
hönnuöi söguskoöunar „Viðreisn-
arinnar" að halda innrætingu
sinni óbreyttri aö fólki eftir að bók
Gylfa Þ. Gísiasonar og grein Jónas-
ar Haralz birtust.
HELSTU HEIMILDIR:
Alþingistíöindi.
Eysteinn Jónsson. 1977. í sókn og vörn.
Rvík, AB.
Gylfi Þ. Gíslason. 1993. Vibreisnarárin.
Rvík, AB.
Hermann Jónasson. 1944. Eftir flokksþing-
iö. Rvík, Framsóknarflokkurinn.
Indriði G. Þorsteinsson. 1992. Ættjörb mín
kæra. Rvík, Reykholt.
Isachsen, A.J., Hamilton, C.B., Þorvaldur
Gylfason. 1994. Markabsbúskapur. Rvík,
Heimskringla.
Jónína Michaelsdóttir.1994. „Jónas Haralz:
Án samkeppni, ekkert líf". Áhrifamenn.
Rvík, Framtíbarsýn.
Ólafur Hannibalsson. 1994. „Drög ab vib-
reisn". Vísbending, Jólarit 1994. Rvík.
Ólafur Hannibalsson. 1994. „Róttækasta
abgerö hagsögunnar". Vísbending, Jólarit
1994. Rvík.
Vilhjálmur Hjálmarsson.1984. Eysteinn í
baráttu og starfi. Rvík, Vaka.
Vilhjálmur Hjálmarsson.l98S. Eysteinn í
stormi og stillu. Rvík, Vaka.
Þórarinn Þórarinsson. 1986. Sókn og sigrar.
II. bindi. Rvík, Framsóknarflokkurinn.
Höfundur er lektor vib Samvinnuháskól-
ann á Bifröst.