Tíminn - 14.11.1995, Blaðsíða 5

Þri&judagur 14. nóvember 1995
®wwtNti
5
Orlög utangarðsmannsins
Þjóbleikhúsib: GLERBROT eftir Arthur
Miller. Þýbing: Birgir Sigurbsson. Leik-
stjóri: Þórhildur Þorleifsdóttir. Lýsing: Páll
Ragnarsson. Leikmynd og búningar: Sig-
urjón jóhannsson. Frumsýnt á Stóra svib-
inu 10. nóvember.
Gott er til þess ab vita að amer-
íska leikskáldið Arthur Miller er
enn í fullu fjöri, áttræður að
aldri, skrifar leikrit sem sýnd eru
um allar jarðir og rata nú einnig
upp á svið Þjóðleikhúss okkar. Sú
var tíðin að Miller var sá erlendur
samtímahöfundur sem mest var
leikinn hér og jafnan við mikla
athygli. Á fárra ára bili komu á
svið fjögur leikrit hans: Sölumað-
ur deyr, í deiglunni, Allir synir
mínir og Horft af brúnni, — síðar
bættust við Eftir syndafallið og
Gjaldið, og munu þau að vísu
ekki hafa notið sama áhuga. En af
hinum fjórum fyrrtöldu leikrit-
um hafa öll verið sýnd tvívegis,
nema Horft af brúnni. Hvernig
væri að Þjóðleikhúsið tæki það til
nýrrar sviðsetningar?
Glerbrot, nýja leikritið, gerist
áriö 1938, meðal gyðinga í
Bandaríkjunum. Kveikjan að
verkinu, segir Miller, var Kristals-
nóttin fræga, þegar nasistar fóru
um hverfi gyðinga í Berlín, lögðu
allt í rúst og drógu fólk út á götu,
misþyrmdu því og drápu. i leikn-
um gerist það að fréttir af þessum
atburðum fá svo mjög á Sylvíu
Gellburg að hún lamast í fótun-
um, — eða sú virðist ástæða þess.
Filip maður hennar, sem er fast-
eignasali, gyðingur eins og hún,
leitar til læknisins Hyman. Engin
líkamleg skýring finnst á lömun-
inni. Þótt Hyman sé ekki geb-
læknir, fær hann mikinn áhuga á
málinu og grefur sig niður í
einkalíf Gellburghjónanna, til að
leita skýringar, að því er hann
segir, — en kannski laðast hann
bara aö konunni, enda sagöur
kvennamaður í meira lagi. En
þetta allt hefur svo mikil áhrif á
Filip Gellburg að honum fatast
stilling og dómgreind og hann
gerir alvarleg mistök í starfi sínu.
Skal efnið svo ekki rakið frekar, til
að spilla ekki eftirvæntingu leik-
húsgesta.
Eins og við sjáum af þessu,
fléttar Miller hér saman fjöl-
skyldusögu og heimssögulegum
atburðum. Réttara sagt er efnið
áhrif fregna af vobaverkum á
borgara í fjarlægð, því að Sylvía
les stöðugt blöðin, lifir sig inn í
frásagnir og myndir af gömlum
mönnum sem látnir eru sópa göt-
ur með tannburstum. Hvers
vegna er þetta ekki stöðvað? spyr
hún, eins og fólk spyr nú, þegar
það horfir á þau ógnarverk sem
unnin eru á götum borga í því
landi sem áður var Júgóslavía.
Arthur Miller grefur ekki djúpt
í rök þjóðfélagsatburða hér frem-
ur en fyrr. Hann er fyrst og fremst
móralskur höfundur, áhugasam-
ur um þjóðfélagslegt réttlæti og
fékk að gjalda fyrir þab í heima-
landi sínu forðum, sem frægt er.
Hann spyr spurninga hins venju-
lega borgara og beinir máli sínu
til hans, enda hefur almenningur
alltaf kunnað vel að meta hann,
hvab sem líður hótfyndnum
gagnrýnendum. En ef við horf-
um frá samfélagsboðskap Millers,
sjáum vib líka skýringu vinsælda
hans í því hvernig hann fjallar
um persónur sínar. Og þá
kannski líka þab sem gagnrýn-
endur hans hafa sett fyrir sig.
Meðferðin er næsta hefðbundin,
viðtekin, og það er hún í Gler-
brotum. Miller er vitaskuld undir
áhrifum sálgreiningar og kyn-
ferðispælinga, eins og aðrir höf-
undar af hans kynslóð. Þess gætir
í eldri verkunum og einnig hér.
Er þab kannski bara ófullnægj-
andi kynlíf Gellburghjónanna
sem veldur ógæfu þeirra? Það
kemur nefnilega í ljós ab Filip er
getulaus og þau hjónin hafa ekki
haft mök í meir en tuttugu ár.
Annað eins getur valdið andlegri
og líkamlegri vanlíðan! Og líka er
LEIKHUS
GUNNAR STEFÁNSSON
gefin sú skýring að kuldinn í
hjónabandinu stafi af því ab Filip
vildi ekki láta konu sína vinna
úti. Þetta er ósköp kunnuglegt,
nánast banalt, en hvaba áhorf-
andi getur ekki sett sig inn í þaö?
Læknirinn Harry Hyman er
gyðingur eins og Filip Gellburg,
en öruggari um stöðu sína, enda
hefur hann kvænst hjúkrunar-
konu sem ekki er gyðingur, — og
hún sér reyndar í gegnum hann.
Þessi læknir verður býsna spaugi-
legur í brennandi áhuga sínum á
að finna út orsakir lömunar Sylv-
íu, af því að allan tímann hefur
mabur á tilfinningunni að hann
langi bara til að komast yfir kon-
una. í samskiptum Filips og hús-
bónda hans, Stantons Case, er
heldur ekkert sem kemur á óvart.
Ólánssaga Filips Gellburg er
sannast aö segja melódramatísk,
eins og fyrri örlagasögur sem Art-
hur Miller hefur sett okkur fyrir
sjónir, til dæmis í Sölumaður
deyr. í Glerbrotum hittum vib
sem sagt fyrir hinn gamla, góða
Miller, og það eitt er býsna
skemmtilegt.
Kvika verksins er ekki ab mín-
um dómi fyrst og fremst áorkun
ógnarfrétta á almennan fjöl-
miðlaneytanda, eins og leikhúsib
gerir mest úr í kynningu sinni.
Hún felst miklu fremur í örlögum
manns sem finnst hann standa
höllum fæti, vera kúgaður. Það er
hið sérkennilega gyðingasamfé-
lag sem hér er brugðið ljósi á.
Gellburg hefur sterka vitund um
gyðinglegan uppruna sinn og
hefur aldrei samlagast því þjóðfé-
lagi sem hann býr í, þótt hann
þrái það og sé til dæmis mjög
stoltur af syni sínum sem er að
feta framabraut innan hersins,
nokkub sem gybingar gerbu yfir-
leitt ekki. En læknirinn segir
raunar á einum stað, að allir telji
sig kúgaða af einhverjum öbrum,
en þegar ab er gáð finnst enginn
kúgari. Þá vísar þetta út fyrir gyð-
ingahverfið, verbur mynd af
manninum sem upplifir sjálfan
sig minnimáttar, undir hæl
fjandsamlegs þjóðfélagsvalds.
Hér eru allir í glerbúrum, enda er
alúð, er sérstök ástæða til að geta
eins, prestsins Bonze sem Sigurður
Skagfjörð Steingrímsson flutti með
sérstökum glæsibrag. Ég ætla að
taka vel eftir Sigurði næst þegar
hann kemur fram.
Persónan Madama Butterfly virð-
ist næsta torskilin, svo ótrúlega ein-
föld í aðra röndina — enda ekki
nema 15 ára að því er hún sjálf seg-
ir — en jafnframt er yfir henni mik-
il reisn. Heldur viröist ótrúlegt að
geisha, sem á að vera kunnáttusöm
í ýmsum íþróttum, skuli ekki vera
betur að sér í svínaríi lífsins en svo
að hún taki hjónaband sitt og Pin-
kertons alvarlega, og sé tilbúin að
bíða eftir honum árum saman. En
eins og fram kemur í fyrrnefndri
grein um þetta efni í tónleikaskrá,
þá fjallar óperan um snertingu
tveggja menningarheima sem hvor
misskilur hinn. Með því aö játast
Pinkerton og ameríska draumnum
brennir Butterfly allar brýr að baki
og á ekki afturkvæmt. Þess vegna
kýs hún vonina þar til hinn óum-
flýjanlegi sannleikur neyöir hana til
örþrifarába.
Madama Butterfly var frumsýnd í
La Scala 17. febrúar 1904, og var
nánast bauluð niöur, þótt fljótlega
kæmist hún í röð vinsælustu ópera.
Frumsýning í islensku óperunni var
10. nóvember 1995 og undirtektir
góðar. ■
það rækilega undirstrikað í svið-
setningunni þar sem vistarver-
urnar, sviðið allt er umlukt gleri.
Þaö, sem gerir Glerbrot
skemmtilega sýningu, er umfram
allt þab að hér heldur sá höfund-
ur á penna sem kann að skrifa,
móta heilsteypta leiksögu. Fáir
taka Arthur Miller fram í ab skapa
lifandi samræðutexta, og persón-
ur sem áhorfandinn getur sam-
samast meðan hann horfir á
framvindu leiksins. Og ef vel
tekst til, lifir persónan áfram í
minningunni. Þannig er um Lo-
man sem Gunnar Eyjólfsson lék
1981, í seinni sviðsetningu Sölu-
mannsins. Það hygg ég veröi líka
raunin um Filip Gellburg í með-
fömm Sigurðar Sigurjónssonar í
Glerbrotum. Þetta er minnilegur
sigur fyrir leikarann, sem maður
var farinn að halda að kynni að
festast í skrípafígúrum. Sigurður
sýnir hér hæfni sína til skapgerð-
arleiks meb eftirtektarverðum
hætti. Raunasaga Filips verður
ljóslifandi og nærgöngul fyrir
sjónum okkar, og hann nær dýpt
í túlkun sína, einkum í nokkrum
atriðum á móti eiginkonunni.
Það er ástæða til ab óska leikaran-
um til hamingju með þann góba
áfanga sem hann hefur náð með
þessu hlutverki.
Guðrún S. Gísladóttir leikur
Sylvíu Gellburg, hina lömuðu
eiginkonu. Guðrún sýnir hér
svipaöan leikstíl og við þekkjum,
en hún er kunnáttusöm leikkona
með sterka nærveru á sviðinu.
Sama má segja um aðra Ieikend-
ur. Arnar Jónsson leikur Harry
Hyman með næsta kunnugleg-
um töktum og af glæsibrag sem
hans er vandi, en Arnar er oröinn
nokkuð fastur í leikstíl og einkum
raddbeitingu og raddsveiflum og
ætti að reyna að losna úr því fari.
Ragnheiður Steindórsdóttir hittir
aftur á móti á ágætan tón í hlut-
verki Margrétar og Lilja Gubrún
Þorvaldsdóttir var kímileg Harri-
et, sem lífgar upp á andrúmsloft-
ið. Hlutverk Helga Skúlasonar
sem Stanton Case er lítib og ein-
falt og Helgi skilar því léttilega.
Ég hef áður nefnt leikmyndina.
Hún er of áberandi, nærri því
uppáþrengjandi. Ég veit ekki
hvort það er á einhvern hátt fyr-
irskrifað hvernig hún eigi ab
vera, en Miller hefur jafnan fylgt
leikritum sínum fast eftir upp á
sviöiö og starfab með leikstjórum
bæði heima og erlendis. — Hvað
sem því líður finnst mér sem fyrr
sagði óþarft að ota táknmerkingu
glersins svo mjög að áhorfandan-
um. Sama á við um „hljóðmynd-
ina", raftónana á milli atriöa, líkt
og brotið sé gler. Raunar hættir
Miller til að gefa áhorfendum sín-
um inn með skeið, vera ofljós, og
gætir þess svo sem hér líka.
Þórhildur Þorleifsdóttir hefur
nálgast þetta viðfangsefni af auð-
særri virðingu og alvöru í anda
höfundarins og treystir, sem rétt
er, á texta hans. Það má komast
langt á honum. — Birgir Sigurbs-
son hefur þýtt leikinn á mál sem
yfirleitt er lipurt og auönumið,
en mætti vera nokkuö bragð-
meira á stundum. — Glerbrot er
einfalt verk að gerð og byggingu,
snýst um örfáar persónur og ekki
heldur eins auðugt og kraftmikið
og fyrri verk Millers. En á móti
kemur lífsreynsla ellinnar og
mildi — tempruö viðkvæmni
sem fer vel. Gamlir unnendur
höfundarins — og yfirleitt þeir
sem kunna að meta vel skrifuð
leikrit — ættu ekki að láta þessa
sýningu fram hjá sér fara.
Madama Butterfly
Þegar menn leggja sig alla fram,
verður árangurinn oftast eftir því.
Og þannig eru vinnubrögð íslensku
ópemnnar — það er verulega vand-
að til sýninganna í smáu og stóru.
Madama Butterfly eftir Puccini er
meðal bestu sýninga íslensku óper-
unnar, mjög vel gerð og áhrifamik-
il. Þar kemur einkum til eftirfar-
andi: Aöalsöngvararnir standa sig
afar vel, ýmist í söng, leik eða hvoru
tveggja: Ólöf Kolbrún Harðardóttir
sem Butterfly, Ólafur Árni Bjarna-
son sem Pinkerton, Bergþór Pálsson
sem Sharpless og Rannveig Fríða
Bragadóttir sem Suzuki. Sýningin
undir stjórn Halldórs E. Laxness
(leikstjórn) og Robins Stapleton
(hljómsveitarstjórn) rennur fram
greiblega, leikhreyfingar virðast
eðlilegar og gott jafnvægi ríkir milli
söngvara og hljómsveitar (raunar
'þyrfti stærri hljómsveit en þá sem
rúmast þarna í gryfjunni til að hafa
vib hljóbunum í Ólöfu og Ólafi
Áma þegar þau taka á honum stóra
sínum). Textarnir em vel unnir hjá
Bríeti Héðinsdóttur — í rauninni er
óskiljanlegt hvernig nokkurt óperu-
hús getur komist upp með það nú-
orðið að nota ekki textavélar, fyrst
þessi tækni er til. Og Madama Butt-
erfly er þannig ópera, ab bráðnauð-
synlegt er að fylgjast meb textan-
um, því þótt góð sé, er tónlistin
fyrst og fremst til stubnings textan-
um — þetta er sungið leikrit eins og
Wagner-ópera, með abeins einni
þekktri aríu. Og þarna eru ýmsar
ágætar „replikkur" sem þurfa ab
komast til skila. Loks er „hið sjón-
ræna" vel af hendi leyst, búningar
Huldu Kristínar Magnúsdóttur,
leikmynd J.M. Deegan og S.G.
Conly, og sérstaklega lýsing Deeg-
ans.
Þótt
hinnar
legu Madama Butt-
erfly sé Nagasaki á
ofanverðri síðustu öld, kaus leik-
stjórinn ab flytja það til sömu hafn-
arborgar í stríbslok 1945 (en var það
heppilegasti staður og stund, rétt
eftir ab Bandaríkjamenn köstuðu
plútonsprengju sinni á borgina?).
Vel til fundið leikbragð var að láta
herskipið Abraham Lincoln birtast
á sviðinu eins og dimman örlaga-
skugga í fögrum geislum morgun-
sólarinnar. Japönsku búningarnir
eru sjálfsagt „tímalausir", en vest-
rænir kvenbúningar Huldu Kristín-
ar eru sann-amerískir fyrir þetta
tímabil.
í tónleikaskrá skrifar Halldór
Hansen á einum stað: „Hlutverk
Madama Butterfly er mjög erfitt. í
fyrsta lagi er það mjög langt. Ma-
dama Butterfly er á sviðinu svo til
frá upphafi til enda óperunnar og
fær varla nokkra hvíld. í öbru lagi
þarf söngkonan að búa yfir rödd
sem hefur í sér dramatíska mögu-
leika til að koma tónlistinni til skila
og það oftast í gegnum þykkan tón-
listarvef. Samfara þessu krefst hlut-
verkið útlits sem sannfærir áheyr-
andann um ab stúlkan sé austræn
og vart komin af barnsaldri." Ólöf
Kolbrún stendur sig feikilega vel í
þessu mikla og afar
erfiða hlutverki og
rís yfir greinilegt
misræmi í aldri og
útliti. Söngurinn er
mikilfenglegur, þótt stundum
mætti hún slá ögn af í raddstyrkn-
um, leikurinn er áhrifamikil og
hreyfingar hennar sannfærandi. A
þessu skeiði hennar listræna
þroskaferils henta henni best dram-
atísk hlutverk. Efnistenórinn Ólafur
Árni syngur af þrótti og er trúverð-
ugur í hlutverki hins eigingjarna og
hugsunarlausa bandaríska sjóliðs-
foringja, og Bergþór nær góbum
tökum á hlutverki hins mannlega
og lífsreynda Sharpless konsúls.
Jafnbestan söng og leik sýnir þó
Rannveig Fríba, sem er greinilega
sannur atvinnumaður í faginu. Sig-
urður Björnsson bilar ekki í hlut-
verki Goros hjúskaparmiðlara, þótt
hann mætti sennilega vera ill-
mannlegri í ljósi aðstæðna.
Af mörgum smáhlutverkum og
kórhlutverkum, sem öll eru gerð af
552 TÓNLIST
SIGURÐUR STEINÞÓRSSON