Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.2006, Síða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 14. janúar 2006
!
Líkt og flestir sem flytja til út-
landa hef ég orðið fyrir menn-
ingarsjokki hér í Amsterdam –
það er víst sálfræðilegt fyr-
irbæri og eðlilegur hlutur. Ég
bý í borg þar sem af nógu
menningarlegu er að taka til
að hneyksla smáborgaralegan
eyjarskeggja – fleiri reiðhjól en mann-
eskjur, síki, bátar og brýr, vændiskonur
í gluggum og heill haugur af alls kyns
grasi og sveppum í boði fyrir áhuga-
sama. En nóg hefur verið skrifað um
það allt saman. Ég
hef því ákveðið að
láta skakka reið-
hjólamenn og
vindmyllur – og
túlípanasafnið í götunni minni með orðið
„blómlaukur“ letrað í gluggann á ís-
lensku – allt saman vera og skrifa frek-
ar um menningarlegt fyrirbæri af öðr-
um toga sem minna hefur verið fjallað
um en ég á langsamlega erfiðast með að
venjast. Það eru hollensku „pallklósett-
in“.
Ég er viss um að slík klósett fyr-
irfinnast annars staðar á hnettinum en
fyrir mér er þetta algjör nýjung – í stað
þess að hafa vatnið beint fyrir neðan sig
er þar postulínspallur. Þar lendir allur
úrgangur og bíður þess að vera sturtað
niður í ræsið í gegnum vatnsholið
fremst í klósettinu. Þetta hefur ýmsa
kosti og galla í för með sér. Einn kostur
er að óþarfa hávaði og óæskilegar vök-
vaskvettur heyra sögunni til þegar fast
efni skellur ekki beint ofan í vatnið
lengur. Augljós galli á þessu kerfi eru
hins vegar hreinlætismálin en það gefur
auga leið að skíturinn safnast upp auð-
veldar og erfiðara er fyrir karlmenn að
kasta af sér vatni þegar það lendir beint
á pallinum. Þeim er hentugast að fórna
hluta karlmennsku sinnar og setjast
heldur niður.
Það áhugaverðasta við þessi klósett
er hins vegar sú staðreynd að saurinn
er upphafinn á þann hátt að það er erf-
itt að leiða hann hjá sér þegar kemur að
því að sturta. Hann blasir við á pallinum
– fer reyndar eftir magni klósettpappírs
– í allri sinni dýrð þar sem klósettið
glennir sig framan í okkur og bíður þess
að sjá hvort við séum ekki örugglega
nógu forvitin til að virða hann aðeins
fyrir okkur (og jafnvel reyna að ráða í
heilsu okkar í gegnum hægðirnar eins
og nítjándu aldar læknar gerðu). Burt-
séð frá kostum og göllum má sjá þessa
palla sem tákn fyrir hið amsterdamíska
menningarsjokk í heild sinni – yf-
irborðsmennskuna sem einkennir borg-
ina – eða tilhneigingu hennar til að setja
á stall það sem nær alls staðar er falið
neðanjarðar.
Vændi er ekki aðeins löglegt heldur
auglýst í gluggum sem ferðamanna-
prýði. Það sama gildir um „mjúk“ eit-
urlyf sem gera vart við sig um allt, í
auglýsingaformi, lyktarformi eða jafnvel
föstu formi á réttu stöðunum. Rusli og
húsgögnum er hent út á stétt og hirt
þaðan en ekki keyrt burt á hauga eða
falið í tunnum. Í miðbæ Amsterdam eru
gömul hús með stórum gluggum og inn-
fæddum stendur alveg á sama hvort
horft sé inn – fæst híbýlin hafa glugga-
tjöld og það getur verið menning-
arhneykslandi að rölta síkin í rólegheit-
um á síðkvöldum og standa sjálfan sig
að því að stara beint inn á heimili (alveg
óvart). Ég hef heyrt þá útskýringu að
þetta séu menningarlegar leifar síðan í
hernámi nasista í stríðinu – þegar fólk
hafði opið inn til sín til að sýna valdhöf-
unum að það hefði ekkert að fela.
Enn þykist borgin ekki hafa neitt að
fela og markaðssetur sig út frá því –
þar er allt til sýnis. Margir ferðamenn
heillast af kláminu og dópinu og sjálfur
get ég ekki annað en dásamað upphafn-
ingu saursins. Þótt hún hafi orkað
hneykslanlega á mig í fyrstu er ég loks-
ins farinn að venjast því að horfast
blygðunarlaust í augu við eigin úrgang í
hvert skipti sem ég stend upp. Það gera
menn úti í náttúrunni.
Upp-
hafning
saursins
Eftir Gunnar
Theodór Eggertsson
gunnaregg@gmail.com
M
ikki lítur á ritstjórnarstarfið
á DV sem hluta af sínum
rithöfundarferli,“ sagði fé-
lagi Mikaels Torfasonar
móðgaður við mig vorið
2004 þegar ég gagnrýndi
línurnar sem lagðar eru á blaðinu. Mér fannst
þetta svolítið einkennilegt svar þar sem umræð-
an hafði ekki snúist um skáldskap Mikaels
Torfasonar heldur um starf hans sem ritstjóra
fréttablaðs, en svo áttaði ég mig á því að félagi
Mikaels taldi mig nálgast vandamálið á röngum
forsendum. Blaðið væri meðvitaður tjáning-
armiðill raunveruleikaskálds, það væri stigs-
munur en ekki eðlis-
munur á því að skrifa
skáldsögu og ritstýra
fréttablaði.
Ég geri ráð fyrir að
viðmælandi minn hafi dregið þessar ályktanir af
lestri sínum á DV þá átján mánuði sem liðið
höfðu frá því að Mikael Torfason og Illugi Jök-
ulsson tóku við ritstjórn blaðsins. Yfirlýsingin
þótti mér forvitnileg vegna þess að í henni sá ég
staðfestingu á hugmyndum mínum um blaðið
og ritstjórnarstefnuna sem þar hefur ríkt allt
fram á þennan dag. Því þó að mikilvægt sé að
greina í sundur skáldskap og fréttaflutning má
halda því fram að svipaða veruleikasýn megi
finna í sumum skáldverkum ritstjóranna
tveggja sem sköpuðu blaðið og í frásögnunum
sem þeir fluttu þjóðinni allri á síðum DV á degi
hverjum.
Í fyrstu skáldsögu Mikaels Torfasonar,
Fölskum fugli (1997), er sögð saga hins sið-
blinda Arnalds sem er 16 ára eiturlyfjasali og
morðingi úr Grafarvogi. Á káputexta bók-
arinnar segir um söguhetjuna: „Hann er mynd-
arlegur, gáfaður og fer sinna ferða í leigubílum
– auk þess er hann truflaður á geði. Falskur
Fugl er nöpur og hrottaleg lýsing á heimi sem
allir þekkja en fæstir þora að horfast í augu við.
Stjórnlaust lendum við í árekstri við óskabarn
þjóðarinnar – sem um leið er hennar versta
martröð.“ Það er hrár kraftur í sögu Mikaels en
þvert á það sem káputextinn lofar kássast hún
lítið upp á íslenskan veruleika. Viðmið sögunnar
eru sótt út í hinn stóra heim, í bókmenntagrein-
ar sem fram að þessu hafa verið bundnar við
veruleikafirringu erlendra stórborga. Í þeim
skilningi er saga Mikaels falskur fugl – íslensk
staðleysa – því það reykvíska borgarlíf sem hún
lýsir á sér engar stoðir í raunveruleikanum. Ill-
uga Jökulsson má finna við sama heygarðshorn
í sögunni Barnið mitt barnið (1993). Í henni seg-
ir frá föður sem heldur út á land í leit að morð-
ingja ungs barns og upplifir hryllilega hluti á
ferð sinni allt þar til hann nær fundum hins
seka austur í Vík í Mýrdal. Matthías Viðar Sæ-
mundsson sagði á sínum tíma í afar jákvæðum
ritdómi um verkið: „Kunnuglegt umhverfi er
fært í annarlegan og hrollvekjandi búning: und-
irlendi Suðurlands verður að Balkanskaga, Afr-
íku, Ríó de Janeiró – íbúar Hellu og Hvolsvallar
heyja ægilega styrjöld sín á milli, hungursneyð
ríkir við Markarfljót, börnum er lógað af lög-
reglu í Vík. […] Sögumaðurinn leitar að skýr-
ingum á því sem gerðist en kemst að raun um
að það er sífellt og allstaðar að gerast, að sam-
tíðin öll er eitruð, hungruð og brjáluð af mann-
hatri, að morðinginn í Vík/Ríó er langtífrá stak-
ur í sinni röð.“
Sem ritstjórar DV lögðu Illugi Jökulsson og
Mikael Torfason grunn að þeirri ofbeldisvæð-
ingu íslensks veruleika sem flestir lesendur
blaðsins þekktu fyrst og fremst í skáldskap áð-
ur og aðeins af skornum skammti fyrir daga
Arnalds Indriðasonar rithöfundar. Í pistli sem
ég skrifaði fyrir réttum tveimur árum varaði ég
við tilraunum í þá átt að hryllingsvæða íslensk-
an veruleika á síðum fjölmiðlanna og sagði: „Þó
má vel vera að með tímanum verði þetta nýja
frásagnarmynstur réttmæt og viðurkennd leið
til að heimfæra reynslu okkar upp á veru-
leikann. En þá hefur mannskilningur okkar og
þjóðarvitund breyst í leiðinni.“ Þessi orð mín
ber ekki að skilja sem svo að ofbeldi hafi ekki
verið til á Íslandi fyrir daga DV, heldur fremur
að veruleiki íslensks ofbeldis birtist okkur í
brenglaðri mynd vegna frásagnarformsins sem
tíðkast á síðum blaðsins og er ekki svo frá-
brugðið skáldskapartilburðum ritstjóranna
tveggja sem lýst var hér að framan. DV er
konsept – blaðið er fyrir fram hannaður veru-
leikapakki. Allir þeir atburðir sem blaðið grein-
ir frá, raunverulegir sem tilbúnir, eru felldir að
þeirri veruleikasýn sem blaðið vill miðla. Í með-
förum DV fær ofbeldi því ákveðið svipmót og í
umræðunni um sannleikskröfu Jónasar Krist-
jánssonar ritstjóra (en hans sérstaka hlutverk
var að siðvæða frásagnarstílinn) vill það gleym-
ast að ekki er hægt að ræða sannleiksgildi frá-
sagnar án þess að horft sé til þess hvernig hún
er sögð. Því hef ég alltaf nálgast þetta blað á
sama hátt og heimildargildi raunveruleikasjón-
varps.
Viðurnefni og uppnefni eru ráðandi einkenni
á fyrirsögnum DV. Þær kallaði Egill Helgason
nú á dögunum hallærislegan meinfýsistón þar
sem hlakkað sé yfir óförum annarra „eins og líf-
ið sé andstyggilegur sirkus“. Egill spyr: „til
hvers þurfti til dæmis að segja að viðfangsefni
forsíðunnar í dag væri „einhentur“?“. Egill vill
kenna þessar fyrirsagnir við níhílisma en ég er
ekki viss um að þær risti svo djúpt. Þær eru ein-
faldlega hluti af framsetningarhættinum, stíl-
brigði sem heyrir undir bókmenntagreinina
sem blaðið er skrifað í. „Glæpur einhenta
mannsins“ gæti verið heiti á viktoríanskri
glæpasögu, leitin að einhenta manninum var
líka helsta markmið flóttamannsins í kvikmynd-
inni og sjónvarpsþáttaröðinni The Fugitive, en
sá átti að hafa banað eiginkonu söguhetjunnar.
Á fyrri hluta síðustu aldar kom út á vondri ís-
lensku skáldsagan Eineygði óvætturinn í tveim-
ur bindum og svona mætti lengi telja. Líkams-
lýti og illska hafa alltaf haldist í hendur í
lágkúrulegustu bókmenntagreinunum. Penn-
arnir á DV eru auðvitað veraldarvanari. Hjá
þeim eru fyrirsagnirnar kankvísar vísanir í
hefðina. Pennarnir á DV flissa og sýna vald sitt
á miðlinum um leið og þeir gefa til kynna að al-
vara búi ekki að baki fyrirsögnunum. Annað
hefur komið á daginn.
Heimur sem allir þekkja
Fjölmiðlar
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@mbl.is
’DV er konsept – blaðið er fyrirfram hannaður veru-leikapakki.‘
I Eftir 11. september 2001 var talað umdauða íróníunnar. Í grein sem Úlfhildur
Dagsdóttir skrifaði hér í Lesbók 1. desem-
ber 2001 sagði hún frá hugmyndum Susan
Sontag um þetta: „Eins og plott Sontag
gefur til kynna felur hvarf íróníunnar í sér
endurkomu hetjunnar, eða Hetjunnar með
stórum staf, sem er
ekki lengur sjálfshæðin
– eins og hetjur kvik-
mynda tíunda áratugarins – heldur svöl og
sjálfsörugg; enda hefur hún ekki um neitt
að efast. Og karlkyns, það virðist sem svo
að hvarf íróníunnar boði einnig afturhvarf
til hefðbundinna kynhlutverka, þar sem
hetjur eru karlmannlegir her(ra)menn og
konur eru dömur, í hættu en undir vernd-
arvæng her(ra)manna. Stríð er þó eftir allt
strákaleikur. Woody Allen er búinn, nú er
runninn upp tími Johns Wayne.“
II Í grein Arnars Eggerts Thoroddsen íLesbók í dag er minnst á „nýju hrein-
skilnina“ í popptónlist síðustu ára en það
mun vera hugarfar sem beint er gegn kald-
hæðni póstmódernismans. Arnar Eggert
segir þó að þessi „nýja“ hreinskilni sitji
beggja vegna borðsins, „menn gera hlutina
af heilindum um leið og þeir sjá skondnu
hliðina. Líkt og að „fíla“ Iron Maiden af
öllu hjarta en gera sér þó grein fyrir því að
það er í góðu lagi að brosa í kampinn yfir
síðhærðum mönnum í sokkabuxum“. Á
mannamáli myndi þetta sennilega kallast
hreinskilni með hálfum huga. En eigi að
síður, menn eru að reyna að taka sjálfa sig
alvarlega enda kannski ekki annað hægt á
þessum hættulegu tímum.
III Og það þýðir að leikurinn er líkadauður, eða hvað? Í viðtali DV fyrr í
vikunni við Eirík Guðmundsson, sem nýlega
kom aftur til starfa í Víðsjá, var talað um
hvernig leiknum hefði verið hætt og alvaran
tekið við. Páll Baldvin Baldvinsson, sem nú
er orðinn ritstjóri DV, spurði Eirík hvort
hann væri ekki spenntur fyrir leiknum, og
Eiríkur svaraði: „Leikinn? Nei ég hef feng-
ið nóg af leikjum. Bókmenntir eru í mínum
huga mikið alvörumál, ég trúi því að þær
skipti máli, það að lesa er að grafa upp
hauskúpur og velta þeim milli handanna,
helst í óleyfi. Það er ekki þar með sagt að
ég kunni ekki að meta skrif sem rjúfa kyrr-
stöðu, blanda saman formum, bregða á leik
með hefðina svo úr verður eitthvað annað
en við höfum nýlega séð, handsprengja, tin-
dátar, eða eitthvað yndislegt. En mann
verður helst að verkja undan slíku eins og
öðrum yndisleika.“
IV Ef þetta er allt saman rétt, að ír-ónían hafi vikið fyrir karlmannlegum
hetjum og dömum án skopskyns, að í stað
kaldhæðni og afhjúpandi fjarlægðar sé
komin uppgerðarleg hreinskilni og alvar-
leiki, að í stað leiksins séu komin alvörumál,
tja, þá er ekkert eftir annað en að pakka
saman og fara. Þau ykkar sem haldið að
sannleikann sé að finna í tilgerðarlegum
hetjusöngvum um hreinskilin hjörtu og önn-
ur alvörumál getið verið áfram.
Neðanmáls
Stóra málverkafölsunarmálið. Þessi nafngift er nátt-úrulega bara heimskuleg og gott dæmi um minni-máttarkennd Íslendinga. Ég veit ekki hvað fór verr í
fólk, að það hafi látið hafa sig að fíflum eða sú staðreynd að
verkin hafi (líklega) verið fölsuð af Dönum. Annars nennti
ég ekki að setja mig inn í málið á sínum tíma, enda með lít-
inn áhuga á þessari snobbelítu sem verslar með málverk.
En plottið í heimildarmyndinni á Rúv fannst mér eiginlega
vera þetta: ungi, kappsami einfeldningurinn, íslenski
sveitapilturinn sem stígur kannski ekki alveg í vitið en vill
samt vera maður með mönnum (og passar sig ekki alltaf á
því hvaða meðölum hann beitir) sigrar á endanum íslensku
borgarastéttina sem vill koma honum fyrir kattarnef. Alla-
vega kom Pétur Þór fyrir sem frekar geðugur maður, en
kannski ekki alltof bræt (Jónas virkar öllu klikkaðri). Svo
minnti hann svolítið á aðalpersónuna í F for Fake eftir Or-
son Welles (mæli með henni), sem var málverkafalsari sem
gat hermt listilega eftir Picasso og Magritte, en gat engan
veginn málað neitt sjálfstætt.
www.gvendarbrunnur.blogspot.com
Stóra
fölsunarmálið
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Tímaleysi.
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar
sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins