Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.2006, Qupperneq 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 14. janúar 2006
O
g þá er komið að menningar-
fréttum: rithöfundurinn Guð-
rún Eva Mínervudóttir hefur
fært sig milli bókafor-
laga … bókaútgáfan Græna
húsið hefur sent frá sér
skáldsöguna Feigðarflan …“ Sjáið þið fyrir
ykkur menningarfréttaþul ríkissjónvarps-
ins? Sem fengi sitt slott í fréttatímanum, á
undan eða eftir íþróttafréttum?
Alltaf annað slagið stingur upp kollinum
umræða um menningu sem fréttir. Af
hverju, hafa margir spurt sig í
áraraðir, er hluti fréttatíma í
sjónvarpi og útvarpi ekki lagð-
ur undir fréttir af menningu
rétt eins og íþróttir fá sitt eig-
ið slott? Kastljósið nýja hefur endurvakið
þessa umræðu en þar er hlutur menningar-
efnis sláandi lítill, og það þó eini menning-
arþáttur ríkissjónvarpsins hafi verið felldur
inní ljósið. Þetta eru spurningar sem eðli-
lega brenna á sjálfskipuðum menningarvita
eins og sjálfri mér, sem hef helgað meiri-
hluta ævi minnar menningu og umfjöllun
um hana – þó ekki sé neinn starfslokasamn-
ingur í augsýn – og þar af legg ég ríflega
tvo mánuði hvers árs undir lestur og skrift-
ir um bækur, nánar tiltekið jólabækurnar
margfrægu. Fyrir mér eru næstum dagleg
tíðindi á ferð þessa tvo mánuði, áhugaverð
ljóðabók, nýr og spennandi erlendur höf-
undur, falleg skáldsaga, önnur sem er von-
brigði, glæsileg sveifla hjá nýliða; fullt af
fýsilegum reyfurum. Og það eru reyfarar
sem hér eru til umræðu. Því fyrir þessi jól
voru þeir fréttir og í fréttum, spennusagna-
sprengja, glæpasagnaflóð; íslenska glæpa-
sagan búin að sanna sig. Sem bókmennta-
fræðingur gleðst ég yfir öllum fréttum af
bókum sem ekki hefjast á dómsdagsorð-
unum: „Bóklestur dregst enn saman …“ og
sem bókaverja get ég ekki annað en verið
ánægð með þessa athygli sem glæpasagan
fékk, því ég veit af reynslu að slík athygli
dregur að sér nýja lesendur og að þeir les-
endur koma síðan flestir til með að halda
sínum lestri áfram, yfirleitt á breiddina.
Afrituð nægjusemi
Þó menningarfréttir séu ekki enn fluttar í
fréttatímum RÚV er ávallt nokkur umfjöll-
un um menningu í dagblöðunum, auk þess
sem Rás 1 sinnir menningarefni af alúð. Og
þó ég hafi vissulega tekið eftir því að fjöldi
krimma taldist fréttnæmur, þá finnst mér
ekki hægt að segja að krimmaárið hafi
fengið einhverja brjálæðislega athygli
menningarfréttaritara, staðreyndin er ein-
faldlega sú að hvert ár er einhver merki-
miði settur á jólabókaflóðið, en þó rithöf-
undar, gagnrýnendur sem og bóka-
útgefendur séu orðnir dauðleiðir á fyrir-
bærinu „jólabókaflóð“ virðist ekki hægt að
skola þessum óvætti á brott og því halda
gallarnir sem fylgja „vertíð“ af þessu tagi
áfram að gera vart við sig. Og einn af þeim
er semsagt tilhneygingin til að eyrnamerkja
tiltekin ár (kannski gamall landbúnaðar-
arfur?) hinum og þessum höfundum, bókum
eða bókmenntagreinum. Sjálf er ég dauðsek
um þetta í árlegum yfirlitsgreinum sem ég
skrifa fyrir tímarit norrænu ráðherranefnd-
arinnar Nordisk Tidskrift, enda óþægilega
auðvelt að búa til flokka og leggja línur
þegar svo mikið magn bóka er lesið í einum
rykk. Það einfaldlega fer ekki hjá því, sér-
staklega í hinu smáa íslenska samfélagi, að
kona sjái mynstur myndast og því verður
freistandi að leggja áherslur á það sem er
sameiginlegt frekar en það sem skilur að.
Eitt árið var ár ungliðanna, annað var ár
skáldsögunnar, já, það eru jafnvel til ár þar
sem ljóðið hefur verið sérlega sterkt – þó
það veki kannski ekki eins mikla athygli.
Og árið 2005 var sumsé ár krimmans, en
í þessu flóði telst mér til að einir tíu ís-
lenskir reyfarar hafi litið dagsins ljós – tal-
an er dálítið mismunandi eftir því hver tel-
ur og hvernig. Nú vill svo til að þessi tala
er fréttnæm, það er vissulega fréttnæmt að
heill tugur frumsaminna reyfara á íslensku
hafi komið út, sérstaklega í ljósi þess að
það er ekki liðinn áratugur síðan íslenska
glæpasagan kom undir sig fótunum með
fyrstu skáldsögum Arnaldar Indriðasonar
og Stellu Blómkvist (1997). Og já, þetta árið
birtust bæði nýliðar og eldri kappar, sumir
sneru meira að segja aftur eftir hlé.
Ekki man ég eftir neinum sérstökum
mótmælum þegar árið 2002 var kennt við
nýliða, en það stóð ekki á viðbrögðunum við
ári krimmans. Fyrst í almennu tali með til-
heyrandi samsæriskenningum um að nú
vildu allir Arnald kveðið hafa og að
óprúttnir væru að koma sér á framfæri með
því að stökkva um borð í glæpalestina, síð-
an birtust greinar í Morgunblaðinu eftir
þrjá menningarvita, Friðrik Rafnsson
(3.12.2005), Þröst Helgason (Lesbók
24.12.2005) og Sigurð Gylfa Magnússon
(Lesbók 31.12.2005) (en sá síðastnefndi vís-
ar stuttlega til „glæpabókaæðis“ í grein
sinni). Friðrik var sýnu neikvæðastur þess-
ara, og var grein Þrastar að nokkru leyti
svar við henni, enda voru þar höfð stór orð
um reyfarabókmenntir og afþreyingu og
hlut þessara fyrirbæra í fjölmiðlum og sam-
félagi.
Enda þótt Þröstur hafi brugðist við ýmsu
í grein Friðriks, standa þar nokkur atriði
eftir sem ég álít fulla ástæðu til að taka til
frekari umfjöllunar. Friðrik nefnir grein
sína „Af bókmenntalegri nægjusemi“ sem
strax gefur tóninn fyrir álit hans á íslensk-
um reyfurum og neytendum þeirra. Hann
fullyrðir að öll umræða um jólabókaflóðið
snúist um spennubækurnar (sem, eins og
Þröstur bendir á, er einfaldlega rangt) og
bætir því við að upphefð glæpasagna virðist
höfð til merkis um að nú séu Íslendingar
orðnir „þjóð meðal þjóða, það sé gríðarlegt
menningarlegt framfaraskref að hér sé far-
ið að skrifa sæmilega læsilega krimma“.
Það er ljóst að Friðrik er ekki á þeirri
skoðun að hér sé um framfaraskref að ræða
en ég get ómögulega verið sammála honum;
ég álít einmitt að það hafi verið mikill at-
burður í íslenskri menningu og íslensku
bókmenntalífi þegar íslenskir reyfarar fóru
að öðlast aukna viðurkenningu (svo ekki sé
talað um viðurkenninguna erlendis, en það
er efni í aðra grein sem hefur þegar verið
skrifuð, líka í Morgunblaðið, 22.12.2005, um
krimmann í fararbroddi útrásar!). Skoðun
mín byggist á þeirri bjargföstu trú að af-
þreyingarmenning sé órjúfanlegur þáttur
allrar menningar, hún ekki aðeins auðgar
menningu heldur gefur neytendum menn-
ingar tækifæri til aukinnar fjölbreytni í
neyslu sinni, auk þess, og þetta ætti Frið-
riki að líka, að hún skerpir oft og tíðum
bragð hinnar fagurfræðilegu framleiðslu.
Afþreyingarmenning tryggir semsagt ekki
aðeins, með öðrum orðum, fjölbreytni í
menningarframleiðslu, heldur tryggir hún
einnig að neytendur menningar beri skyn-
bragð á þá kryddflóru sem menningarlands-
lagið býður uppá. Þannig opnaði íslenska
glæpasagan fyrir aukna meðvitund um að
bækur eru ekki allar eins, það er, hátimbr-
aðar fagurbókmenntir, heldur eru til alls-
konar bækur, til dæmis meginstraums met-
sölubækur (Ólafur Jóhann Ólafsson) og
reyfarar (Birgitta H. Halldórsdóttir, Snjó-
laug Bragadóttir sem var endurútgefin á
þessu ári). Þetta hefur síðan augðað bók-
menntaflóruna, því nú eru farnar að birtast
ýmiskonar „bókmenntagreinabækur“ (til
dæmis hrollvekjur og „sensationalískar“
sögur) sem ekki falla auðveldlega að hefð-
bundnum kanónískum skilgreiningum fag-
urmenningar. Enn má nefna mikilvægi þess
að rækta innlenda afþreyingarmenningu í
stað þess að flytja hana stöðugt inn (þó
vissulega sé slíkur innflutningur ekki endi-
lega alltaf slæmur), með því styrkjum við
innlenda framleiðslu og fáum í hendur efni
sem kemur okkur beinlínis við, fjallar um
og er sprottið uppúr okkar menningarsögu
og samfélagi. Dæmi um vel heppnaðar ís-
lenskar afþreyingarafurðir eru ólík fyr-
irbæri eins og Spaugstofan og Njálumynda-
sögur þeirra Emblu Ýrr Bárudóttur og
Ingólfs Arnar Björgvinssonar. Auk þess olli
uppgangur íslensku glæpasögunnar því að
ýmsir góðir lesendur gátu komið út úr
skápnum, ef svo má segja, sem unnendur
afþreyingarbókmennta, og þurftu ekki leng-
ur að búa við fordóma gagnvart áhuga-
málum sínum. Og þau, eins og Halldór Guð-
mundsson bendir á í grein sinni
„Raufarasögur“ (Fréttablaðið 4.12.2005) eru
ekki aðeins spurning um ánægju heldur
nauðsynlega hvíld frá amstri dagsins, því
spennusögur eru (í félagi við hrollvekjur
sem ekki allir bera gæfu til að hafa smekk
fyrir) besta stress-terapían sem hugsast
getur, eða eins og Halldór segir: „vel til
þess fallnar að þreytt vinnandi fólk geti
hvílt heilann nokkur augnablik undir svefn-
inn“.
Að nema lönd
Það sem Friðriki er greinilega hvað verst
við er formúlan, „afritunin“ og „útvötn-
unin“. Hann ber glæpasagnabylgjuna sam-
an við innkeyptar formúlur sjónvarpsþátta
á við Idol og Bachelor og fullyrðir að af-
þreyingarbækur hafi „sáralítið bókmennta-
gildi, þær nema engin ný lönd á sviði skáld-
sögunnar og eru sennilega dæmdar til
gleymsku skömmu upp úr áramótum“. Þú
ættir að koma við á bókasafninu Friðrik
segi ég bara, því þar gleymast sko glæpa-
sögurnar ekki dyggum lesendum sem hafa í
áraraðir beðið eftir því að hitta einn daginn
í hillu; Mýrina, Engin spor, Morðið í
Hæstarétti … En hér er á tvennt annað að
líta; annars vegar spurninguna um formúlu
og hinsvegar spurninguna um bókmennta-
legt gildi.
Byrjum á þessu með formúluna, svona til
að halda stígandinni í frásagnarformúlu
greinar Friðriks (sem er sjálf hluti af form-
úlu bókaársins, en viðbragð af þessu tagi
var algerlega óhjákvæmileg uppákoma í
sögunni af jólabókaflóðinu og krimmaárinu).
Fordæming á formúlum er kunnugleg, þó
ekki hafi hún tilheyrt bókmenntaumræðu
frá aldaöðli: lengi vel þóttu formúlur nebbla
nauðsynlegar góðum bókmenntum. En svo
reis upp „frumleikinn“ og formúlur urðu
„out“. Jájájá gamlar fréttir og sömuleiðis
þær að leikrit Shakespeares hafi verið
Menningarvitinn logar
Það er ekki of mikil umfjöllun um reyfara í ís-
lenskum fjölmiðlum, það er hins vegar full-
auðvelt að setja þá undir sama hatt og for-
dæma. Hér er brugðist við krimmaumræðunni
í vetur, umræðunni um umræðuna og flóðinu
sem margir virðast vera komnir með nóg af
þótt vertíðarstemningin orki vel á suma.
Eftir Úlfhildi
Dagsdóttur
varulfur@
centrum.is
Morgunblaðið/Kristinn
Kennimark flóðsins „Eitt árið var ár ungliðanna,
annað var ár skáldsögunnar, já, það eru jafnvel
til ár þar sem ljóðið hefur verið sérlega sterkt –
þó það veki kannski ekki eins mikla athygli. Og
árið 2005 var sumsé ár krimmans …“
Af formúlum,
reyfurum og
bókmenntagreinum