Lesbók Morgunblaðsins - 14.01.2006, Síða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 14. janúar 2006 | 7
formúluafþreying síns tíma, skáldsögur
Jane Austen sömuleiðis, svo ekki sé talað
um Charles Dickens og Íslendingasögurnar.
Í dag njótum við safaríks texta þessara
verka og lítum framhjá frásagnarformúlum
þeirra, dáumst að pólítískum átökum og
gleymum þeim pólitískum átakamálum sem
ekki komust að í þessum verkum. Ég verð
að viðurkenna að ég sé formúlur hvert sem
ég lít, hvort sem það er til verka Dostoj-
evskýs (allir með óráð og hitasótt), Gyrðis
(fortíðarþrá, molnandi bækur), Hallgríms
Helgasonar (linnulausir orðaleikir), Kund-
era (lífið er annarsstaðar …) eða Margaret
Atwood (staða kvenna), svo ekki sé talað
um formúlur af annari stærðargráðu eins
og til dæmis „þroskasaga ungs manns“ eða
„fjölskyldusagan“ sem er landlæg í íslensk-
um bókmenntum. Þessar formúlur lúta ná-
kvæmlega sömu lögmálum og formúlur af-
þreyingarinnar, í sumum tilfellum eru þær
vel útfærðar, það er unnið með þær á
áhugaverðan hátt, í öðrum tilfellum ekki.
Þessi umræða um formúluna hefur verið
stórt átakmál innan menningarfræðinnar og
hefur fræðifólk til dæmis bent á að þrátt
fyrir að formúlunni sjálfri sé haldið til haga
og þarmeð þeirri íhaldsemi sem í henni býr
(sbr. óreiða brýst fram í samfélaginu, hetja
birtist og kemur öllu á réttan kjöl, stöð-
ugleiki ríkir á ný), þá sé óþarfi að líta svo á
að þarmeð sé túlkun verksins lokið. Því
meginhluti sögunnar getur verið lagður
undir óreiðuna og þó málinu sé lokið þá er
það miðjan sem situr eftir. Gott dæmi um
þetta er Vetrarborg Arnaldar Indriðasonar
sem fjallar um kynþáttavandamál fjölmenn-
ingarsamfélagsins, en þrátt fyrir að glæpa-
málið leysist þá er sjálft „málið“ óleyst,
málið sem gengur útá brotalamir í íslensku
samfélagi. Formúla er því ekkert einfalt
mál og hreinlega fáránlegt að slá öllu form-
úlukenndu efni saman í einn hrauk og for-
dæma í einni svipan. Sú hugsun birtist ein-
mitt í grein Sigurðar Gylfa Magnússonar,
þarsem hann fordæmir „bónusvæðingu“ ís-
lenskra bókmennta með því að kenna hana
við „glæpabókaæði“ og er þar að fjalla um
átök á íslenskum markaði í jólabókaflóðinu,
en þar sökkva sumar bækur meðan aðrar
fljóta. Minnir þessi fordæming Sigurðar
Gylfa nokkuð á „kellingabóka“ umræðuna,
en þar var á sama hátt fundið neikvætt orð
(kelling, glæpabækur) til að fordæma til-
tekin fyrirbæri á einu bretti.
Slík fordæming afhjúpar fátt annað en
vanþekkingu þeirra sem hana stunda, en
allir þeir fjölmörgu sem lesa „formúlu-
bækur“ (eða neyta annars formúluefnis)
vita að það er vinnan með formúluna sem
skapar ánægju lesandans, en sú vinna felst
í sífelldu samspili hins kunnuglega – form-
úlunnar – og nosturslegra blæbrigða í með-
ferð hennar. Með þessu er ég heldur ekki
að halda því fram að allar afþreyingarbók-
menntir (eða öll afþreyingarmenning) sé
„góð“, heldur geri ég kröfu til að menning-
arvitar átti sig á og viðurkenni að innan af-
þreyingarmenningar er einnig til gæðamat
og fagurfræði, og að þar ríkir stigveldi, al-
veg eins og það sem ríkir milli afþreyingar
og fagurmenningar. Ekki er ég heldur að
halda því fram að leggja beri að jöfnu af-
þreyingarbókmenntir og fagurbókmenntir,
lágmenningu og hámenningu, heldur ætlast
ég til að hvort fyrirbærið um sig sé metið
útfrá eigin forsendum, innan síns ramma –
líkt og við metum fagurbókmenntir jóla-
bókaflóðsins útfrá öðrum fagurbók-
menntum, þá þurfum við að meta reyfara
útfrá öðrum afþreyingarafurðum. Þetta er
algert grundvallaratriði.
Og er ég þá loksins komin að bókmennta-
legu gildi. Líkt og með formúluna er spurn-
ingin um bókmenntalegt gildi risastórt og
margslungið mál. Í hverju felst bókmennta-
legt gildi? Ég myndi vilja nefna hér nota-
gildi bókarinnar til sögunnar, líkt og komið
var að með terapískt hlutverk reyfarans, en
einnig má nefna fagurfræðilegt gildi, sem
er það sem Friðrik hefur að leiðarljósi, og
samfélagslegt eða pólitískt gildi, sem er það
gildi sem skiptir mestu máli fyrir umræðu
um glæpasögur. Fagurfræðilega gildið er
það sem Friðrik álítur ekki til staðar í
spennusögunni, en eins og Þröstur bendir á
er slíkt viðhorf varhugavert, því fag-
urfræðilegt bókmenntagildi þessara bók-
mennta er meðal annars fólgið „í því að
þær hafa endurvakið hefð raunsæis“. Út af
fyrir sig er þetta nóg, en einnig mætti
benda á að ýmislegt í frásagnartækni
glæpasögunnar – sem er í stöðugri þróun –
hefur haft mikil áhrif á fagurbókmenntir,
uppbygging fléttu og frásagnar, til dæmis,
auk þess sem stílbrögð reyfarans, hraði og
æsingur, eða knappur og kaldranalegur
stíll, hefur haft áhrif á ýmsa og ólíka höf-
unda, allt frá Haruki Murakami og Chuck
Palahniuk til Umberto Eco og Angelu Cart-
er. Samfélagslega hlutverkið er hinsvegar
öllu ríkara og augljósara og þar liggur meg-
inþungi bókmenntalegs framlags glæpasög-
unnar. Fyrir utan að taka á ýmsum málum
beint, eins og Þröstur rekur, er til dæmis
eftirtektarvert að skoða hvernig reyfarahöf-
undar virðast hafa lagst á eitt á síðasta ári
við að flétta útlendinga inn í sögur sínar.
Vetrarborg Arnaldar fjallar um taílenska
fjölskyldu, í Aftureldingu Viktors Arnars er
víetnamskur lögreglumaður í aðalhlutverki,
Ævar Örn gerir kjör erlendra verkamanna
að umtalsefni í Blóðbergi, filippínskar
hreingerningakonur koma við sögu í Þriðja
tákni Yrsu Sigurðardóttur, kúrdísk kona er
myrt í sögu Stellu Blómkvist, og í Krosstré
Jóns Halls Stefánssonar verður japanskur
leigumorðingi fyrir einskonar uppljómun
þegar hann bjargar dreng af asískum upp-
runa frá drukknun. Þó hluti útlendinga sé
mismikill í þessum sögum þá er í öllum föll-
um gerð markviss tilraun til að gera nær-
veru fjölmenningarsamfélagsins sýnilega,
Viktor Arnar, Jón Hallur og Yrsa leggja sig
fram um að sýna að fólk af erlendum upp-
runa er orðið sjálfsagður hluti af íslensku
samfélagi, meðan Arnaldur, Ævar Örn og
Stella gera meira í því að fjalla um stöðu
þeirra.
Enn og aftur segi ég: þetta eru bók-
menntaleg tíðindi, og þó ekki væri nema
fyrir þetta munu þessar bækur ekki verða
dæmdar til gleymsku nú á nýju bókaári.
Undanrennumræða
Ég hóf greinina á vangaveltum um fréttir
af menningu og umræðu um menningu í
fjölmiðlum, en lokapunkturinn í grein Frið-
riks gengur útá að bókmenntaumræðan hafi
öll snúist um spennubókaflóðið og að slíkri
umræðu þurfi að taka með fyrirvara, því
hann dragi í efa að fólk vilji „undanrennu“
frekar en „rjóma“. Eins og ég hef áður sagt
tek ég því með fyrirvara að fjölmiðlafólk
hafi helgað sig undanrennu fremur en
rjóma, því þó glæpasögurnar hafi vissulega
vakið athygli þá gerðu aðrar skáldsögur
það svo sannarlega líka. Þó ekki allar og,
eins og margir hafa margoft bent á, verða
ljóðin alltaf útundan. Það er vissulega
vandamál sem fylgir vertíðum af þessu tagi
að kastljós menningarumfjöllunarinnar nær
ekki að lýsa allt upp, til þess er tíminn ein-
faldlega of naumur. En þetta er ekki
krimmum að kenna, glæpurinn liggur ann-
arsstaðar, hjá sjálfu fyrirbærinu „jóla-
bókaflóð“. Enn verð ég þó að gera fyr-
irvara: þó sjálf sé ég afar neikvæð útí
jólabókaflóðið hefur reynsla mín sem bóka-
verja kennt mér að flóðið er hreinn gleði-
gjafi fyrir marga gesti safnsins sem koma
reglulega og hirða hvaðeina nýtt sem þeir
finna í hillum og lesa sér til ánægju, alsælir
með allar þessar nýju bækur og þessa
miklu og líflegu umræðu um þær – umræðu
sem nóta bene fer ekki bara fram í fjöl-
miðlum heldur meðal almennings, hins al-
menna lesanda, úti í samfélaginu (og í sóf-
um og skúmaskotum bókasafnsins). Þó
þessi almenna umræða sé bæði mikilvæg og
skemmtileg er það síðan auðvitað einnig
nauðsynlegt að fjölmiðlaumræða um menn-
ingu sé vönduð og upplýsandi, gagnrýnin og
taki til fjölbreyttra þátta menningarinnar,
allir geta verið sammála um það. Hvað í
þessu felst er síðan annað mál. Ég get til
dæmis ekki annað en velt því fyrir mér
hvort fjölmiðlaumfjöllun um afþreying-
armenningu sé ekki of einfölduð og bundin
við vinsældir og sölutölur, sem gefi hinni
sérstæðu fagurfræði reyfara ekki nægilega
góðan gaum. Er ekki málið að það vanti
vandaðari umfjöllun um dægurmenningu?
Því afþreyingin er, og það er best að ítreka
þetta, stór og mikilvægur hluti af daglegu
lífi fjölda fólks. Og skrif Friðriks benda til
þess að þó vinsældir spennusagna séu mikl-
ar þá sé skilningur á hlutverki þeirra, gæð-
um og gildum takmarkaður. Vandamálið er
því að mínu mati ekki ofgnótt umfjöllunar
um krimma, heldur það hversu auðvelt það
virðist vera að gangast inná formúlu bók-
menntastofnunarinnar og fella þá alla undir
sama hatt, fordæma og afgreiða sem und-
anrennu.
ekki
Höfundur er bókmenntafræðingur.
F
jölmiðilar fjalla stundum um
mál sem eru á mörkum frið-
helgi einkalífsins og því er
þeim nauðsynlegt að búa yfir
siðareglum sem eru starfs-
mönnum leiðarljós og yfirlýs-
ing til almennings um hvernig sé starfað inn-
anhúss. Meginhlutverk siðareglna er vera
starfsgreinum hjálpartæki í viðleitni þeirra
til að þjóna sem best réttmætu og þörfu
hlutverki sínu í sam-
félaginu. Markmið siða-
reglna er m.a. að
vernda mannhelgi og
velferð einstaklinga. Hlutverk skráðra
reglna er að aðstoða fólk við að gera upp
hug sinn í siðferðilegum álitamálum. Meg-
inreglan á fjölmiðlum er að segja frá sem
flestum hliðum hvers máls.
Ekki eins manns verk
Enginn einn maður eða tveir eða þrír geta
tekið sig til og sett fjölmiðli siðareglur eða
siðaskrá, því siðareglur eru mótaðar af fag-
hópum eftir lifandi umræður. Siðfræðistofn-
un Háskóla Íslands hefur ráðgjafa á sínum
snærum til að leggja slíku ferli lið, en hann
tekur aldrei ráðin af hópum. Skráðar siða-
reglur starfsstétta eru í raun tilraun til að
lýsa þeim reglum sem fagfólk vill fara eftir
til að geta rækt skyldur sínar við samfélagið,
starfið og starfsfélaga. Þær lýsa oft hug-
arfari, dyggðum og vinnubrögðum.
Fyrirtæki og stofnanir geta svo sett sér
viðbótarreglur innan þessa ramma. Helsta
ráðið til að bæta siðferði innan hvers fjölmið-
ils er að vinna að siðareglum. Starfsmenn og
stjórnendur glíma þá við það verkefni að
móta siðareglur og það er umræðan og
hugsunin sem festir síðan reglurnar í sessi í
huga hvers manns. Meginkostur siðareglna
er að skapa umgjörð fyrir lifandi umræðu og
þær eiga að efla fólk í starfi og styrkja fyr-
irtæki og stofnanir.
Sérhver fjölmiðill tekur á sig samábyrgð
og enginn blaðamaður er á þröngum bás, því
verk hans geta haft áhrif á samfélagið allt.
Skilgreiningin á vel unnu verki í blaða-
mennsku er að það búi yfir gæðum og sé
samfélagslega ábyrgt. Vel unnið verk gefur
góða líðan, en þrír flokkar spurninga skipta
máli fyrir starfsstétt eins og blaðamenn:
Hvert er hlutverk mitt í þessu fagi? Hverj-
um í faginu ber ég mesta virðingu fyrir og
hvers vegna? Vantar fleiri eins og mig í fag-
ið til að bæta samfélagið?
Já, hvert er hlutverk fjölmiðlafólks? Hvert
sem hlutverkið er eða erindið sem það velur
sér þarf viðkomandi að vera heilsteypt/ur og
afdráttarlaus í verkum sínum og hvar í
flokki sem hann eða hún er þá ber að setja
notandann (lesanda/áhorfenda/hlustanda) í
öndvegi.
Megingildi í blaðamennsku
Fjölmiðlar geta valið sér gildi en þessi gildi
eiga það sameiginlegt að virðing er borin
fyrir náunganum: Að ætla ekki að troða öðr-
um um tær eða sverta mannorð. Í blaða-
mennsku eru gildi eins og hugrekki og gagn-
rýnin hugsun hátt skrifið ásamt heiðarleika
og trausti. En blaðamaður og fréttamaður
þarf ennfremur að leggja rækt við sam-
ábyrgð sína og umhyggju.
Blaðamenn eru í sífelldum mannlegum
tengslum. Þeir vinna fyrir fólk, miðla upplýs-
ingum til fólks og viðfangsefnin eru oftast
fólk, bæði gerendur og þolendur. Sam-
ábyrgðin snýst meðal annars um að umgang-
ast upplýsingar með virðingu, miðla þeim af
ábyrgð og leggja mat á áhrif þeirra á ein-
staklinga og mannlífið, því annars glatast
sambandið við notendur fjölmiðla.
Fjölmiðlar eru ævinlega á milli aðila, milli
stjórnvalda og almennings, milli viðmælenda
og notenda þeirra, þannig að þeir þurfa að
njóta trausts, því annars er þeim ekki stætt.
Fólk vill geta treyst því að fjölmiðlar hlíti
reglum í samræmi við lög, þótt þeir eigi að
gagnrýna kerfið og veita stjórnvöldum að-
hald.
Heiðarleiki í störfum er höfuðdyggð blaða-
manna. Ætlunarverkið má aldrei vera það að
niðurlægja einn aðila þótt málin verði hörð.
Mannorð er heiður hvers einstaklings og
enginn annar má taka það af honum eða
höggva í. Umhyggja er einnig megingildi í
blaðamennsku, þótt það virðist við fyrstu sýn
vera á skjön við hugrekki og gagnrýna hugs-
un, því blaðamaðurinn þarf að bera bæði um-
hyggju fyrir þolanda og geranda í málum
sem hann fjallar um. Hugrekki er auðvitað í
fararbroddi í blaðamennsku en það merkir
þó ekki að umhyggjusemin þurfi að víkja.
Hugrekki er að þora að gera það sem þarf
að gera þrátt fyrir ótta gagnvart því – en
sýna ber áfram virðingu fyrir viðfangsefninu.
Hagsmunir notenda fjölmiðla og allra
þeirra sem koma við sögu í umfjöllun eru
verðmætari en hagsmunir eigenda og rit-
stjórna. Glatist traust almennings fellur
stjórnandinn og stundum tekur hann alla
með sér, því almenningur gerir ríka kröfu
um siðlega meðferð allra mála og hann vill
efla heilindin í samfélaginu. DV fellur á
þessu tiltekna prófi, en gæta þarf þess að
dæma ekki alla á blaðinu og alla sögu þess
út frá því.
Um siðareglur
fjölmiðla
Siðareglur eru nú í brennidepli vegna harm-
leiks í kjölfar umfjöllunar DV og því er brýnt
að skoða hvernig siðareglur verða til og
spyrja um helstu gildin á fjölmiðlum og hvort
DV standist prófið.
DV „Enginn einn maður eða tveir eða þrír geta tekið sig til og sett fjöl-
miðli siðareglur eða siðaskrá, því siðareglur eru mótaðar af faghópum
eftir lifandi umræður.“
Eftir Gunnar Hersvein
gunnars@hi.is
Höfundur er heimspekingur.