Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.2006, Blaðsíða 4

Vespertine Frægt var er Björk klæddist svan við Óskarsverðlaunaa
inguna 2001, en svansmynd var áberandi á umslagi Vespertine.
Debut Fyrsta sólóskífa Bjarkar gerði hana að því sem breskir fjöl-
miðlar kölluðu menningarlegu leiðitákni, "Cultural Icon".
Post Fyrst var það Debut og svo Post - Björk hefur
komið hingað til tónleikahalds eftir hverja plötu.
Ættartré Safn helstu laga Bjarkar og laga sem
brugðu ljósi á tónlistarþroska hennar kom út 2002.
4 LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
björk í heild sinni
Eftir Atla Bollason
bollason@gmail.com
Hverjir munu lifa tónlistarsöguna afog verða óumdeilanlegir viðmið-unarpunktar þegar fram líðastundir? Hverjir eru Bítlar þessa
áratugar eða hins? Þetta eru snúnar spurn-
ingar, en alls ekki óyfirstíganlegar. Mín skoðun
er sú að þrennt þurfi að koma til: hylli almenn-
ings, hylli gagnrýnenda (poppstofnunarinnar)
og stórt og vandað höfundarverk. Svona má
einfalda rokksöguna gríðarlega: sjöundi ára-
tugurinn – Bítlarnir og Rolling Stones; áttundi
áratugurinn – Pink Floyd, Led Zeppelin og
David Bowie; níundi áratugurinn er heldur erf-
iðari (svar óskast – Smiths? Tom Waits?) og
það er fyrst um þessar mundir sem við getum
farið að vinna úr síðustu fimmtán árum.
Sé tillit tekið til þessara þátta er næsta víst
að risarnir í poppsögu tíunda og „ellefta“ ára-
tugarins eru tveir: Radiohead og Björk. (Beck
fær kannski að fljóta með, kemur í ljós). Þeim
hefur á ferli sínum tekist það sem svo margir
reyna en fáum tekst: Að sameina listræn heil-
indi og velgengni á markaðnum, plötu eftir
plötu. Björk er með tormeltari popptónlist-
armönnum síðustu ára en hefur engu að síður
tekist að selja milljónir eintaka af plötum sín-
um. Tónlist hennar hefur einfaldlega snert eitt-
hvað í hjarta fólks allt frá því að fyrsta smáskíf-
an kom út árið 1993.
Dans- og klúbbamenning tíðarandans heill-
aði Björk, en henni þótti tónlistina vanta í dans-
tónlistina sem einkenndi tímabilið. Debut er
viðbragð við því. Þar var t.a.m. „Human Behav-
iour“ nýstárleg sýn á danstónlist þar sem ætt-
bálkastemning svífur yfir vötnum og óvenjuleg
raddbeiting Bjarkar er í forgrunni. Hrænrækt-
aðri „house“-tónlist er spyrt saman við hefð-
bundnari tónlist í lögum eins og „Big Time
Sensuality“ og „Violently Happy“ og lengra er
seilst í tilraunaáttina með kúltúrbræðingnum
„Venus as a Boy“ sem hefur rytma úr Vestur-
Indíunum, strengi frá Mið-Austurlöndum, lag-
línu frá Evrópu og textaframburð frá Íslandi.
Þjóðmenningarleg fjölbreytni Lundúna birtist
öll á þremur mínútum og NME gátu skilj-
anlega ekki hamið sig heldur hömpuðu plöt-
unni sem þeirri bestu það árið auk þess sem
Björk var krýnd við afhendingu BRIT-
verðlaunanna.
Björk lætur fagrar ballöður líka fylgja með í
kaupunum, hér á ég við djassstandardinn
„Like Someone in Love“ og „The Anchor
Song.“ Vissulega má heyra á Debut í dag að
hálfur annar áratugur er liðinn frá útkomu
hennar (sjá t.d. sóló í „One Day“), en hún er
samt furðulega fersk, kannski vegna aukinna
vinsælda danstónlistar síðustu þrjú ár eða svo,
en fyrst og síðast vegna hugmyndaauðgi
Bjarkar og „pródúsantsins“ Nellee Hooper.
Hugmyndirnar voru of margar fyrir gagnrýn-
anda Rolling Stone sem reif plötuna niður á
þeim forsendum að Hooper hefði „eyðilagt“
hæfileikaríka söngkonu með „ódýrum raf-
göldrum“. Hljómar vissulega hlægilega í dag,
en er kannski dæmi um hvernig Björk er oft
skrefi eða tveimur á undan samferðamönnum
sínum.
Hlustið bara á Post (1995), Björk gengur
lengra en samtímamennirnir, gerir meira.
„Hyper-ballad“ er t.a.m. virkilega fallegt lag,
en „fallegt“ er orð sem heyrist ekki oft í sömu
setningu og „danstónlist.“ Tilfinningaleg dýpt
og breidd laganna er greinilega að aukast.
Björk hefur sjálf sagt að með Post hafi hún ver-
ið að lýsa því hvernig það væri að vera komin út
í heim, að kynnast öllu þessu nýja og spennandi
fólki – en ekki síður því hvernig það er að vera
að heiman, án vina og ættingja. Þannig er plat-
an eilítið þyngri og sorglegri en partíið sem
ríkti á fyrstu skífunni, sbr. „Possibly Maybe“.
Post samanstendur mestmegnis af lögum
sem Björk samdi frá því hún fluttist til Bret-
lands og spannar því mun skemmra tímabil en
Poppgyðjan Björk
Tónlistin
Eftir Úlfhildi Dagsdóttur
varulfur@centrum.is
Ímyndbandinu við lagið „Who Is It?“(Dawn Shadforth), af Medúllu (2004),sjáum við Björk, íklædda kjól úr bjöll-um, í laginu eins og bjalla, dansa um
svartan Íslandssand, innanum nokkrar mann-
eskjur, sem einnig eru íklæddar bjöllum. Og
bjöllurnar klingja. Landslagið er grátt, eyði-
legt og afskaplega íslenskt og allt minnir þetta
dálítið á ljóð Sigurbjargar Þrastardóttur (úr
Hnattflugi (2000)) um hina „stóru einmana
eyju / þar sem enginn hleypur / berfættur / um
svarta sanda“.
Myndbandið er gott dæmi um hlutverk hins
sjónræna í tónlist Bjarkar Guðmundsdóttur,
söngkonu og tónskálds, en hún hefur frá upp-
hafi sólóferils síns lagt mikla áherslu á hið
myndræna, jafnhliða því að fara hamförum í
því að skapa sér ímyndir, til dæmis með aðstoð
búningahönnuða. Myndbandið er einnig gott
dæmi um þá náttúrusýn sem birtist í mörgum
myndböndum, textum og tónlist Bjarkar, nátt-
úrsýn sem einkennist af hinu ævintýralega og
óvænta, í bland við hið tilbúna og tæknilega.
Þessi ímynd sem myndböndin skapa Björk
er sérlega áhugaverð fyrir það að Björk varð
snemma einskonar táknmynd Íslands, segja
má að tónlistarkonan hafi orðið að tiltekinni
ímynd Íslands útávið og þá sérstaklega hvað
varðar menningarframleiðslu. Dæmi um þetta
er að finna í viðtali við Úlfar Bragason, for-
stöðumanns Stofnunar Sigurðar Nordals
(Fréttablaðið 15.08.03) , en þar segir hann „að
margir stúdentar, sem komi hingað til lands í
íslenskunám, nefni áhuga á íslenskri tónlist
sem ástæðu fyrir komu sinni og áhuga á ís-
lenskunámi. ... Það er þá aðallega Björk og
Sigur Rós sem þeir nefna.“ Sömuleiðis er
Björk þökkuð aukin athygli á landinu í viðtali
við Ágúst Einarsson („Prófessor Popp“,
Fréttablaðið 27.01.05) vegna rannsóknar hans
á mikilvægi tónlistar fyrir íslenskt þjóðfélag.
Þegar Björk varð fertug (21.11.05) birti
Fréttablaðið umfjöllun um hana undir fyr-
irsögninni „Frábær listamaður og ómetanleg
landkynning“.
Líkt og kemur vel fram í myndbandinu Who
Is It? eru þær ímyndir sem Björk leikur sér
með ávallt afar sérstæðar og óvenjulegar.
Þessi framandleiki fléttast síðan á áhugavekj-
andi hátt saman við hinar margháttuðu og
furðulegu hugmyndir sem heimurinn hefur
gert sér um Ísland í gegnum tíðina. Sagnfræð-
ingurinn Sumarliði Ísleifsson hefur fjallað um
hinar ýmsu öfgar í skrifum um Ísland og í
grein sinni „Fyrirmyndarsamfélagið Ísland“, í
Ritinu 2002:1, vitnar Sumarliði í Richardus
nokkurn Pictaviensis sem árið 1172 lýsti landi
og þjóð svo að til væru tvær tegundir Íslend-
inga, einfættir menn og pygmíar, hinir lituðu,
en þeir síðarnefndu geta aðeins talað í táknum
og vita ekki sjálfir hvort eru þeir menn eða
skrímsl. Fyrir utan hina einfættu og lituðu er
Ísland enn í dag álitið heimkynni álfa og huldu-
fólks, en allt frá því Björk birtist fyrst með
Sykurmolunum var vísað til hennar sem álfs,
púka og eskimóa. Hún bætir við þessa fjöl-
menningarblöndu með því að lýsa því iðulega
hvernig hún var kölluð ‘kínverjinn’ í skóla.
Þrátt fyrir allt þetta er henni stöðugt lýst sem
afkvæmi íslenskrar náttúru; í eftirminnilegri
línu úr „Hunter“ (Homogenic 1997) segir hún:
“thought i could organise freedom / how
Scandinavian of me“, og þannig staðsetur hún
sig vandlega innan hins norræna heimshluta.
Ímynd Bjarkar ber því í sér blöndu af ‘ís-
lensku’ og framandleika. Annarsvegar er hún
séð sem hinn eini og sanni Íslendingur, og
hinsvegar sem undarleg vera, yfirnáttúruleg
og framandi. Í Fréttablaðinu (05.09.04) ræðir
hún þessa mótsagnakenndu ímynd og segir:
„Ég var kölluð sérvitur sem krakki, og að ég
eigi núna að standa fyrir venjulegan Íslending
er bara alveg fáránlegt. Ég er ekki týpískur Ís-
lendingur. Þegar ég var í grunnskóla var ég
kölluð Kínverjinn, af því að ég þótti svo skrít-
in.“
Þrátt fyrir þetta undirstrikar hún sjálf hið
íslenska í ímynd sinni og list á margvíslegan
hátt eins og til dæmis í myndböndunum, þar
sem brugðið er á leik með íslenska náttúru –
Ólgandi dröfn og ævintýraskógar
Ímyndin