Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.2006, Síða 6

Eftir Jón Karl Helgason
tjonbarl@hotmail.com
„Sá sem fer að ímynda sér að hans eigin verð-
leikar valdi velgengninni er glataður og mun
aldrei skrifa góða skáldsögu framar.“
(Javier Cercas, spænskur metsöluhöfundur)
N
afnorðið útrás virðist
vera fremur nýlegt í
málinu. Það kemur
ekki fram við orðaleit í
fornbókmenntunum
okkar eða eldri Bibl-
íuþýðingum. Sam-
kvæmt Orðabók Menn-
ingarsjóðs eftir Árna Böðvarsson frá 1963 getur
orðið haft tvær meginmerkingar. Í fyrsta lagi
getur útrás merkt ós (vatnsfalls), afrennsli eða
útstreymi (t.d. lofts) og í öðru lagi merkt að ráð-
ast fram úr vígi. Elsta dæmið um fyrri merk-
inguna sem greinarhöfundur fann í ritmálssafni
Orðabókar Háskólans er úr Jarðabók Árna
Magnússonar og Páls Vídalín frá byrjun
átjándu aldar en þar segir: „flýtur Holtsós yfir
slægjur, nær fyrir hans útrás lengi teppist“. Svo
til öll skráð dæmi um orðið í ritmálssafninu frá
átjándu og nítjándu öld fela í sér þessa merk-
ingu. Hún er enn í gildi en á síðari árum virðist
hún reyndar alloft tengd fréttum af skolplögn–
um í þéttbýli. Elsta skráða dæmið sem grein-
arhöfundur fann í ritmálssafninu um síðari
merkinguna, framrás úr vígi, er úr öðrum ár-
gangi tímaritsins Norðurfara frá 1849 en þar
segir: „Vér hlaupum hér yfir allar smá orrustur
og útrásir borgarmanna.“ Svipuð dæmi má
finna í sögu Jóns Trausta, Veislunni á Grund frá
árinu 1915, þar sem segir af mönnum sem hlupu
fyrir dyr á bæ einum „og stöðvuðu útrás Sunn-
anmanna“ og í frétt Morgunblaðsins frá 4. febr-
úar árið 1917, þar sem segir af „skotgraf-
arútrásum“ breskra hermanna á
vígstöðvunum í Frakklandi. Í þessum
tilvikum er útrás í raun andheiti
orðsins innrás og á fremur við þá
sem eru að verjast árásum en gera árásir. Þetta
er þó ekki algilt. Í þjóðsagnasafni Sigfúsar Sig-
fússonar, sem út kom á fyrri hluta tuttugustu
aldar, segir af nykri einum sem flúði í vatn
nokkurt. „Gerði hann útrásir þaðan löngum.“
Í Stóru orðbókinni eftir Jón Hilmar Jónsson,
sem kom út árið 2005, er útrás skýrt með orð-
unum útrennsli og úthlaup og byggist síðari
skýring á því að rás getur ekki aðeins merkt
farvegur heldur einnig hlaup (sbr. orða-
sambandið að taka á rás). Þar er líka fjallað um
orðasambandið að fá útrás, í merkingunni að
hlaupa af sér hornin eða að ryðja sig. Tekin eru
dæmi af orðasamböndum á borð við: athafna-
þráin leitar útrásar, veita tilfinningum sínum,
reiði sinni útrás, fá útrás fyrir tilfinningar sínar.
Þessi merking orðins virðist ekki hafa náð fót-
festu hér á landi fyrr en á síðari hluta tutt-
ugustu aldar. Elsta dæmið sem greinarhöf-
undur fann við orðaleit á síðum Morgunblaðsins
er til dæmis frá árinu 1969 en þar er rætt um að
metnaður manns geti fengið „útrás í íþróttum“.
Elsta dæmið sem greinarhöfundur fann í rit-
málssafni Orðabókar Háskólans er hins vegar
úr bók Gunnars Benediktssonar, Rýnt í gamlar
rúnir frá árinu 1976, en þar er talað um að til-
finningar manns hafi „leitað útrásar í ljóði“. Í
þessari merkingu virðist útrás vera andheiti
orðsins bæling, það að leita útrásar er andstæða
þess að sitja á strák á sínum.
Kertasníkir fer í útrás til Finnlands
Til viðbótar við þau merkingarsvið sem hér hafa
verið nefnd skýrir Jón Hilmar nafnorðið útrás í
Stóru orðabókinni með orðalaginu sókn á er-
lendum mörkuðum. Erfitt er að fullyrða um
hvenær sú merking náði fótfestu meðal almenn-
ings en varða á þeirri leið er vafalítið grein sem
Ragnar Kjartansson, framkvæmdastjóri Haf-
skips hf., birti í Morgunblaðinu 2. desember árið
1982 undir titlinum „Íslensk alþjóðasinnun – öfl-
ug útrás“. Þar var rætt um leiðir til að sporna
gegn því að Ísland framtíðarinnar yrði „ann-
arsflokks hjáleiga sem afleiðing fólks- og kunn-
áttuflótta“. Taldi Ragnar nauðsynlegt að „hefja
nýtt átak þessu til varnar. … Stórátak á kom-
andi árum um íslenska útrás – íslenska al-
þjóðasinnun (internationalisering) er verk sem
vinna þarf við.“
Nefndi hann
tíu dæmi um
aðgerðir
sem gætu verið hluti af slíku átaki en þær
gengu meðal annars út á það að Íslendingar í
milliríkjaviðskiptum kæmu sér upp öflugum ís-
lenskum starfsstöðvum erlendis (þjónustu-
miðstöðvum fyrir innflutningsverslun og sölu-
skrifstofum fyrir útflutningsverslun). Einnig
vildi Ragnar láta endurskoða hlutverk utanrík-
isþjónustunnar í þessu augnamiði, að gerð yrði
áætlun um stóreflda erlenda starfsþjálfun Ís-
lendinga, ferðalög landsmanna til útlanda yrðu
gerð auðveldari og ódýrari, málakunnátta og
fræðsla um erlendar þjóðir aukin, auk þess sem
kapp yrði lagt á að nýta erlenda sérfræðiþekk-
ingu og ráðgjöf. Svo virðist sem Ragnar hafi
lagt sömu merkingu í orðið útrás og þeir sem
notuðu það til að lýsa framrás úr vígi; með því
að gerast alþjóðasinnar áttu Íslendingar að
snúa vörn í sókn. „Erlendum milliliðum og afæt-
um skal fækkað,“ skrifaði Ragnar. „Enginn skal
komast upp með að níðast á eða misbjóða ís-
lenskum hagsmunum í skjóli fjarlægðar og
minni þekkingar viðsemjandans.“
Grein Ragnars vakti töluverð viðbrögð á sín-
um tíma en það virðist þó ekki vera fyrr en á tí-
unda áratugnum að útrásarhugtakið, í þeirri
merkingu sem hann notar það, skýtur öðrum
hliðstæðum hugtökum ref fyrir rass. Í þessu
sambandi er fróðlegt að glugga í skrif hins nafn-
lausa höfundar Reykjavíkurbréfs Morgunblaðs-
ins vorið 1990 þar sem fjallað var um íslenskt at-
hafnalíf. Þar sagði meðal annars: „Þess vegna
er sennilega kominn tími til að auðvelda íslenzk-
um fyrirtækjum að fjárfesta erlendis. Þá geta
stór og vel rekin fyrirtæki á borð við Eimskipa-
félagið og fleiri fengið útrás fyrir styrk sinn, at-
hafnaþrá og sköpunarkraft með því að láta til
sín taka í atvinnulífi á erlendum vettvangi eins
og nokkur stór fyrirtæki á öðrum Norð-
urlöndum hafa gert.“ Vitnað var til þessara orða
tvívegis í Morgunblaðinu á vordögum 1992, ann-
ars vegar í Reykjavíkurbréfi og hins vegar í
leiðara, í tengslum við það sem þá var kallað
„landvinningastefna“ Flugleiða í framhaldi af
lögunum um evrópska
efnahagssvæðið. Hér
var orðið útrás enn
notað í merking-
unni að hlaupa af
sér hornin en þó
jafnframt tengt umsvifum íslenskra fyrirtækja
erlendis. Í næsta skipti sem orðið útrás skaut
upp kollinum í Morgunblaðinu var hins vegar
sem þessi tvö merkingarsvið hefðu runnið sam-
an. Þetta var haustið 1992 en þá var rætt í
blaðinu við Þorstein Pálsson sjávarútvegs-
ráðherra í tilefni af væntanlegri ferð hans til
Mexíkó. Hann sagði meðal annars: „Það hefur
verið lögð vaxandi áherzla á að leita nýrra leiða
til útrásar og atvinnusköpunar, einkum innan
sjávarútvegsins. Ferð mín til Mexíkó er liður í
að opna slíkar leiðir, en ég tel að þar eigi að vera
möguleikar á auknum samkiptum þjóðanna á
sviði sjávarútvegs.“
Á næstu árum festi orðið útrás í merkingunni
sókn á erlendum mörkuðum sig rækilega í sessi.
Árið 1995 bárust til að mynda fregnir af ráðgjaf-
arfyrirtækinu Útrás sem aðstoðaði íslenskan
húsgagnaframleiðanda við markaðssetningu á
járngrindarstólnum Vikivaka erlendis. Árið
1997 hélt Guðbrandur Sigurðsson, forstjóri Út-
gerðarfélags Akureyringa, erindi um „útrás ís-
lenskra fyrirtækja“ á fundi hjá Rannsóknarráði
Íslands – fyrirlesturinn bar titilinn „Í víking á
21. öld?“. Og dæmunum fjölgar jafnt og þétt.
Nú er svo komið að Íslendingar mega vart
bregða sér út fyrir landsteinana án þess að það
sé kallað útrás. Á síðustu misserum hefur til að
mynda mátt lesa fréttir um „útrás“ Vest-
urfarasetursins til Noregs, „útrás“ íslenskra
presta í Kanada, og „útrás“ íslenska jólasveins-
ins til Finnlands – Kertasníkir fór þangað á jóla-
sveinaráðstefnu.
Er keppt í útrás á ólympíuleikum?
Í kjölfar þess að nafnorðið útrás fékk merk-
inguna sókn á erlendum mörkuðum hefur það
smám saman orðið einskonar samnefnari fyrir
tilteknar breytingar í íslensku viðskiptalífi og
jafnvel samfélagi á undanförnum tveimur ára-
tugum. Útrás er á
góðri leið með að
verða að sögu-
legu hugtaki,
sambærilegu
við hugtök á
Víkingar efnisins
Á liðnum misserum hefur mikið verið rætt
um aukin umsvif íslenskra fyrirtækja erlend-
is, meðal annars í framhaldi af umdeildu er-
indi sem forseti Íslands flutti um efnið á fundi
hjá Sagnfræðingafélaginu í janúar. Iðulega
er vísað til þessarar starfsemi sem útrásar.
Hér verður hugað að sögu þessa merking-
arríka hugtaks og þeim sögulega veruleika
sem það vísar til á okkar dögum, en jafnframt
bent á hvernig hin svonefnda útrás er á góðri
leið með að verða grundvöllur nútímagoð-
sagnar um Ísland og Íslendinga.
Goðsögnin um
útrás Íslendinga
verður til
Í víking Þessi skopmynd
birtist upphaflega í Við-
skiptablaði Morgunblaðsins
á vordögum 2005 með frétt
af umsvifum íslenskra at-
hafnamanna í Danmörku.
6 LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók