Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.2006, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
S
vo spyr Jón Ólafsson í Lesbók 7.
okt. 2006, en þar gagnrýnir hann
ritgerð mína í síðasta hefti Þjóð-
mála. Í ritgerð þessari lýsi ég
ýmsum öryggisráðstöfunum, sem
ríkisstjórnir Íslands gripu til
gagnvart kommúnistum og nasistum, en þess-
ar ráðstafanir beindust raunar enn frekar gegn
undirróðri og njósnum Sovétríkjanna og ann-
arra austantjaldsríkja á tímum Kóreustríðsins
eða styrjaldarhættu á árum kalda stríðsins.
Niðurstaða mín er sú, að þessar ráðstafanir
1939–1976 hafi ekki verið ósvipaðar þeim, sem
gripið var til annars staðar á Norðurlöndum,
þótt starfsemi íslensku lögreglunnar til varnar
innra öryggis ríkisins væri ætíð smávægileg,
hvort sem miðað er við bandalagsríki Íslend-
inga eða hlutlaus Evrópuríki. Jón Ólafsson
bregður sér hins vegar í hlutverk ákæranda og
sakar yfirvöld landsins um móðursýki og „vafa-
samar og hugsanlega glæpsamlegar aðgerðir
gegn saklausu fólki“ í kalda stríðinu. Samtímis
gerist hann verjandi kommúnistahreyfing-
arinnar, þ.e. Kommúnistaflokks Íslands og
Sósíalistaflokksins. Hann fordæmir yfirvöld
fyrir að hafa tekið mark á byltingarboðskap
þessara flokka („mælsku um áform“) og gerir
jafnframt lítið úr ofbeldisverkum, sem flokks-
menn unnu hér hvað eftir annað í stjórnmála-
baráttu sinni.
Marklausir mælskumenn?
Jón skýrir í engu, hvers vegna hann úrskurðar
íslenska kommúnista og sósíalista marklausa
menn. Hann fullyrðir að „bókstafstúlkun“ mín
á mælskubrögðum sé „oft æði barnaleg“ og
fjarri raunveruleika. Þannig túlki ég t.d. orð
áhrifamesta sósíalistaforingjans, Brynjólfs
Bjarnasonar, „svo, að hann hafi hótað pólitísk-
um andstæðingum sínum lífláti [í alþing-
isumræðum um inngöngu Íslands í Atlants-
hafsbandalagið], með því að segja þá kvislinga
og landráðamenn“. En hér sleppir Jón aðal-
atriðinu, þ.e. að Brynjólfur sagði að landráða-
manna myndu ,„engin önnur örlög bíða en ör-
lög kvistlingsins“, þegar sósíalistar létu þá
standa reikningsskap gjörða sinna. Allir vissu
1949, eins og segir í Þjóðmálum, að þúsundir
kvislinga, fyrrum samstarfsmanna þýskra nas-
ista, höfðu verið teknir af lífi í Evrópu frá
stríðslokum. Þann raunveruleika dylur Jón
Ólafsson fyrir lesendum Lesbókarinnar, eins
og hitt að Stefán Jóhann Stefánsson, fyrrver-
andi formaður Alþýðuflokksins og forsætisráð-
herra, fullyrti, að Brynjólfur hefði neitað að
fagna með honum stúdentsafmæli þeirra,
vegna þess að hann ætti ekkert annað skilið en
líflát.
Þegar grannt er skoðað, er mælskukenning
Jóns Ólafssonar ekkert annað en tilraun hans
til að ómerkja hálfrar aldar boðun og starf
fjölda manna að byltingu eða gjörbreytingu á
íslensku samfélagi að sovéskri fyrirmynd sem
ýkjur einar eða orðagjálfur. Þessi kenning
Jóns er í eðli sínu handan við mörk fræðilegrar
umræðu, vegna þess að fræðimenn hljóta að
ganga út frá því að samfélagshreyfingu með
skýr markmið og forystumenn með fulla skyn-
semi, verði almennt að taka alvarlega. For-
ystumenn kommúnista voru að mínu mati flest-
ir einlægir hugsjónamenn, sem vildu leggja allt
í sölurnar til að bylta þjóðskipulagi, sem þeir
töldu vont og ranglátt. Í staðinn vildu þeir
koma hér á stjórnskipulagi, sem þeir trúðu að
veita mundi íslenskum verkalýð frelsi og alls-
nægtir. Þeir litu á sig sem þegna eða óbrigðula
samherja Sovétríkjanna – „heimsríkis verka-
lýðsins“, sem eitt gæti gert hér drauminn um
sósíalisma að veruleika. Þess vegna sögðu
kommúnistar upphaflega skilið við Alþýðu-
flokkinn, þótt hann hefði marxíska stefnuskrá,
stofnuðu hér deild í alþjóðasamtökum komm-
únista, Komintern, og gengust undir járnaga
og fjarstýringu frá Moskvu. Þess vegna réðust
kommúnistar líka með ofbeldi á stofnanir eins
og bæjarstjórn Reykjavíkur og sjálft Alþingi,
veittust iðulega að lýðræðislega kjörnum ráða-
mönnum og slösuðu tugi lögreglumanna, sem
reyndu að verja stofnanir og einstaklinga fyrir
árásum þeirra. Um þetta ofbeldi liggja fyrir
hæstaréttardómar og nákvæmar dómsrann-
sóknir. Jóni Ólafssyni sýnist ofbeldi hins vegar
hafa verið furðu sjaldgæft í stjórnmálabaráttu
á Íslandi. Orðið „glæpsamlegt“ notar hann að-
eins um öryggisráðstafanir yfirvalda, sem aldr-
ei höfðu afl til að framfylgja fyllilega dómum
yfir ofbeldismönnunum.
Jón segir ranglega að árásin á Alþingishúsið
30. mars 1949 marki upphafið að íslenskri
„leyniþjónustustarfsemi“ (hún hófst 1939), en
að öðru leyti hafi hún ráðist af „mögulegri
ógn“ af „meintum tengslum sósíalista við Sov-
étríkin, ekki síst af þeirri hugmynd að ann-
aðhvort byltingarþjálfun í Moskvu eða bein
fyrirmæli þaðan hafi strax á fjórða áratugnum
mótað allt flokksstarf sósíalista og ráðið
nokkru, jafnvel mestu, um stefnu þeirra og að-
gerðir eftir það“. Hér oftúlkar Jón vægi bylt-
ingarnámsins í Þjóðmálagrein minni og slepp-
ir með öllu að geta þess að ótti við að
kommúnistar hjálpuðu sovéthernum við að
ráðast hér á land í heimsstyrjöld, sem virtist
yfirvofandi 1948–1951, var meginástæða fyrir
eflingu öryggisþjónustunnar. Þvert á heim-
ildir staðhæfir hann einnig að leyniþjónustur
austantjaldsríkja hafi ekki leitað sérstaklega
eftir erindrekum á meðal kommúnista. Jafn-
framt lætur Jón að því liggja að fjarstýring ís-
lenskra kommúnista frá Moskvu sé ósönnuð
tilgáta mín. Nú ætla ég ekki að fara að rök-
styðja það hér að Íslandsdeild Kominterns
hafi, eins og aðrar deildir þessara miðstýrðu
samtaka, verið ósjálfráð um gjörðir sínar og
meginstefnu. Ef Jón vill halda öðru fram í al-
vöru þvert á eðli þessara samtaka og óteljandi
heimildir, þ.á m. hans eigin ritverk, verður
hann að gera sómasamlega grein fyrir máli
sínu.1
Um Sósíalistaflokkinn er það að segja, að
Komintern leyfði stofnun hans með því skilyrði
að flokkurinn starfaði á byltingargrundvelli og
kommúnistar réðu fyrir honum þrátt fyrir
samstarf við vinstri-jafnaðarmenn. Ótvíræðar
heimildir sýna að kommúnistar leituðu líka eft-
ir og tóku við beinum stefnufyrirmælum frá
Moskvu 1940, 1941 og 1945.2 Þá hefur Jón
Ólafsson sjálfur sýnt fram í bókinni Kæru fé-
lagar að forystumenn Sósíalistaflokksins báru
mikilvægustu ákvarðanir sínar um stefnu og
innanflokksmálefni undir sovétstjórnina og
sovéska Kommúnistaflokkinn a.m.k. fram á
sjötta áratuginn, og þágu fúlgur fjár að austan.
Þótt byltingarmóður sósíalista dofnaði með ár-
unum, er ljóst að flokksforystan taldi ofbeldi
leyfilega aðferð í stjórnmálabaráttu og und-
irgefni hennar við Sovétríkin hlaut að vekja
ugg um að áköfustu flokksmenn væru tilbúnir
að ganga erinda sovéthersins, ef til styrjaldar
drægi.
Nú gæti mælskukenning Jóns hins vegar
verið við það miðuð að ástæðulaust hefði verið
fyrir andstöðuflokka kommúnista að taka mark
á þeim vegna þess að aðstæður eða styrkleiki
þeirra hefðu aldrei boðið upp á að þeir gerðu
fulla alvöru úr „digurbarkalegu“ tali sínu. En
þá verður í fyrsta lagi að virða þessum flokkum
og yfirvöldum það til vorkunnar að þau höfðu
ekki Jón eða annan mann af hans kynslóð til að
meta fyrir sig aðstæður í ljósi framvindu, sem
leiddi til hruns kommúnismans. Í öðru lagi var
hrunið að nokkru eða mestu leyti afleiðing af
viðnámi lýðræðissinnaðra flokka og ríkja við
framgangi kommúnismans og sovétkerfisins.
Það viðnám spratt af mati á raunverulegum að-
stæðum og vissu um að í stefnu og málflutningi
kommúnista fælist annað og meira en mark-
laust orðagjálfur.
Lærðu byltingarnemar
að gera byltingu?
Jón neitar því í Lesbókargrein sinni, að 25–30
menn, sem Kommúnistaflokkur Íslands sendi
til náms í Moskvu, hafi átt að vera „kjarni bylt-
ingarliðs“, sem m.a. hafi fengið tilsögn í vopna-
burði og hernaðarlist. Þegar litið er á þrjú önn-
ur ritverk Jóns, sést að hann er tvísaga, ef ekki
þrísaga um byltingarnámið. Í grein í Nýrri
sögu (1997) og í bókinni Kæru félagar (1999)
sniðgekk hann upplýsingar um hern-
aðarnámið, sem er að finna í dagbók Andrésar
Straumlands. Jón vísaði óspart til þessara dag-
bóka um aðrar hliðar námsins, en sleppti
færslum, þar sem Andrés segist hafa sótt
„„tíma í meðhöndlun vopna““ og kallar einn
dag „„Vopnadag““.3
Þó hafði Árni Snævarr fyrir löngu birt þess-
ar færslur í bók sinni og Vals Ingimund-
arsonar, Liðsmenn Moskvu (1992). Þá hafði dr.
Benjamín H.J. Eiríksson einnig vottað að hafa
lagt stund á skotfimi og hernaðarlist í Vest-
urháskóla Kominterns. Á þetta benti ég nýlega
í ritdeilu við Kjartan Ólafsson, fyrrverandi
framkvæmdastjóra Sósíalistaflokksins í Morg-
unblaðinu, en honum hafði orðið það á að styðj-
ast við verk Jóns um meinleysi byltingarnáms-
ins. Dró ég þá jafnframt fram þriðju heimildina
um skotæfingar byltingarnema í Moskvu.
Í Lesbókargreininni gat Jón Ólafsson því
ekki lengur fullyrt að íslenskir byltingarnemar
hefðu ekki lært vopnaburð í Moskvu, en hafði
uppi nýja túlkun á þessum hluta námsins:
Íslendingarnir fengu að því er mér hefur virst enga
beina „byltingarþjálfun“ í Moskvu, þótt vafalaust
hafi þeir lært meðferð skotvopna, þar sem slíkt var
nánast hluti sovésks barnaskólalærdóms á þessum
tíma. Verkefni þeirra var að skipuleggja og vinna í
kommúnistaflokki innan friðsamlegs stjórn-
málaumhverfis og því fer fjarri að Komintern hafi
gefið Íslendingunum ráð eða fyrirmæli um að beita
ofbeldi.
Þetta er skondin skýring: Allt í einu er
námsgrein, sem haldið var að harðfullorðnum
mönnum, sem komnir voru austur í erindum
flokks síns til að nema á æðsta skólastigi bylt-
ingarfræðslu, afgreidd sem barnafræðsla óháð
háleynilegu náminu. Í augum Jóns eru skot-
vopn í höndum íslenskra kommúnista einungis
barnaleikföng og æfingar við að vega menn
með slíkum vopnum undir stjórn liðsforingja
úr Rauða hernum, eiga í engu að hafa tengst
„byltingarþjálfun“ eða ofbeldisáformum Kom-
interns „innan friðsamlegs stjórnmála-
umhverfis“ á Íslandi. Kenning Jóns um að ekki
beri að taka mark á orðum og gjörðum ís-
lenskra kommúnista nær hér nýjum hæðum.
En fullyrðingar hans um að byltingarnemum
hafi ekki verið kennt að undirbúa byltingu
eystra, stangast ekki aðeins á við vitnisburði
þeirra sjálfra um námið. Hér má einnig kalla
sjálfan Einar Olgeirsson, annan aðalleiðtoga ís-
lenskra kommúnista, til vitnis um að Jón Ólafs-
son fari villur vega. Einar sagði í trún-
aðarsamtali við sovétsendiherrann í Reykjavík
1952:
Afleiðingin [af byltingarnáminu] varð sú að til dæm-
is nokkrir íslenskir félagar sem stundað höfðu nám í
Moskvu komu heim og fóru að tala um vopnaða upp-
reisn á Íslandi. Þessir félagar [sem töluðu í nafni
Kominterns og fóru með umboð sambandsins í inn-
anflokksdeilum] tóku ekkert tillit til sérstöðu lands-
ins og sögulegrar þróunar þess.
Hvar skyldi þessi orð Einars vera að finna á
prenti? Svar: Í bókinni Kæru félagar, bls. 209,
eftir Jón Ólafsson, sem leiðir vitnisburð Einars
um byltingarnámið og hættuna af ofbeldi hans
eigin flokksmanna með öllu hjá sér í Lesbók-
argreininni. „Vopnaða uppreisn“ hefðu íslensk-
ir kommúnistar að sjálfsögðu ekki getað rætt
og ráðgert nema þeir hefðu haft vopn undir
höndum (þeir söfnuðu hér að sér byssum og
bareflum, eins og lýst er í Þjóðmálum en Jón
nefnir hvergi) og lært að nota þau. Annað lítið
dæmi um heimild um byltingarnámið, sem Jón
sneiðir hjá í eigin bók, er eftirfarandi mat Len-
ínskólans á íslenskum kvennemanda: „Þarf að
auka skilning sinn á tengslum lenínisma og
vandamálum hernaðar.“ (265)
Allt hnykkir þetta á því, hve fráleit sú álykt-
un Jóns er, að Komintern, sem hafði sett sér
það markmið að steypa öllum „auðvalds-
stjórnum“ heims með byltingu eða tilstyrk
Rauða hersins, hafi ætlað Íslandssdeild sinni
(Kommúnistaflokknum) að fylgja leikreglum
vestræns lýðræðis til frambúðar. Sú deild, sem
hefði gert sig seka um slíkt brot á inngöngu-
skilyrðum Kominterns (Moskvutesunum 21),
hefði aldrei þrifist í heimsbyltingarsamband-
inu, þar sem minnsti grunur um frávik frá
„réttri stefnu“ var lífshættulegur eystra, svo
sem tíðar aftökur og fangelsanir á erlendum
kommúnistum í Sovétríkjunum sanna. Stefán
Pjetursson, eini íslenski kommúnistaforinginn,
sem leyfði sér að standa upp í hárinu á sam-
bandinu, m.a. með því að skírskota til íslenskra
aðstæðna, slapp raunar naumlega heim frá
Moskvu, þar sem honum virðist hafa verið búin
vist í þrælabúðum. Jón Ólafsson hefur hins
vegar staðhæft, að Komintern hafi aldrei
stundað „grófar íhlutanir“ í málefni Komm-
únistaflokks Íslands, þótt fyrir liggi að til-
tölulega margir dyggir flokksmenn hafi verið
reknir úr flokknum vegna stefnufyrirmæla frá
Moskvu. Jón staðhæfir líka að engin dæmi séu
um að forysta sambandsins hafi viljað „ganga á
milli bols og höfuðs á öðrum hvorum armi
flokksins“, þótt vinsælasta forystumanni
flokksins og „hægri armsins“, Einari Olgeirs-
syni, væri hótað brottrekstri.4
Jafnvel fyrirhuguð þrælabúðavist Stefáns
,,Voru íslenskir komm
Þór Whitehead
svarar Jóni Ólafssyni
1. maí-ganga ,,Varnarlið“ Kommúnistaflokksins í 1. maí-göngu í Lækjargötu vopnað bar-
eflum, en hópur flokksmanna bjóst einnig skotvopnum. Liðið átti að vera í fararbroddi bylt-
ingar og var helmingi fjölmennara en lögreglan, sem kommúnistar yfirbuguðu í atlögu að bæj-
arstjórn 1932. Nítján lögreglumenn lágu eftir slasaðir, sumir náðu sér aldrei eftir barsmíðar,
einn var öryrki til æviloka. Mynd frá Eflingu.