Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.2006, Síða 11

Gyrðir „Þetta er auðvitað eins og hver önnur þráhyggja.“
Bókaskápur Gyrðis Elíassonar
Morgunblaðið/ Einar Falur
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 2006 11
Ljóðorkusvið er þrettánda ljóðabók
Sigurðar Pálssonar. Sú fyrsta kom
út árið 1975 en allar hefjast bæk-
urnar á „Ljóð-“. Eins og ætla
mætti af forskeytinu fjalla bæk-
urnar öðrum þræði um ljóðið, um
skáldskapinn og átök skáldsins við
textann. Líta mætti á forskeytið
sem eins konar skorður eða áskor-
un sem skáldið setur sér og er til
þess gerð að skerpa ljóðin, eða tak-
marka þau ella.
Ljóðorkusvið skiptist í sjö kafla
með mismunandi áherslum. Í þeim
fyrsta, „Ljóðin byrja á miðnætti“,
er stefnuskráin mótuð. Ljóðin
verða til í myrkrinu, óvissunni, að
næturlagi, sjálfsagt meðan Skyn-
semin sefur. Markmiðið er að leita
og finna „ljóð sem bíður í myrkr-
inu“, með óttaleysi að leiðarljósi, en
hver fundur er upphaf nýrrar leit-
ar. Í myrkrinu er nefnilega engin
vissa, stjörnurnar og himintunglin
tryggja ekki fund og frelsun:
Festingin í morgunmyrkri
blasir við tindrandi
í miðmorgunmyrkri
svonefnd festing
fullkomlega laus
við festingu
laus og liðug
tindrandi festing
opnar okkur
ný skynsvið
nýtt orkusvið
ljóðorkusvið.
Ljóðið „Brotasýn“ er lykiltexti í
kaflanum og bókinni í heild: Það
fjallar um (lífs)hætturnar sem
steðja að skáldinu: hreyfingarleysi
og óvissu en það síðarnefnda er
óhjákvæmilegur fylgifiskur skáld-
skapar:
[…]
Annars vegar
og hins vegar …
og báðir vegir álíka færir
eða ófærir
Annars vegar
að skrifa
ekki neitt framar
ekki hreyfa neitt
forðast …
Þetta hef ég reynt
Hins vegar
finn ég fyrir kitlandi spennu
dýpst í djúpi
líkamans
finn fyrir hreyfingunni
finn fyrir henni og veit
ekki fyrr
en ég er kominn af stað aftur
[…]
Kaflarnir sem fylgja: Spegill,
Veggir og gluggar, Hraðlest I–VI,
Breytingar, Ávörp og Vængjað
ljóð, eru á svipuðum nótum og
fjalla um skáldskapinn, tilurð ljóða,
líkama og anda(gift). Það er ekki
nóg með að ljóð eigi, eins og fram
kemur í tilvitnun í upphafi bókar,
„að vera öxi á hið freðna innra með
okkur“, heldur eru skrifin lífs-
nauðsyn eins og segir í þekktri til-
vísun í ljóðinu „Ódysseifur Elytes“:
„Það er ekki óhjákvæmilegt/ að
lifa/ Það er óhjákvæmilegt/ að
sigla“. Siglingin, leitin eru skrifin.
Eins og kemur fram í „Hraðlest
VI“: „Að skrifa er að læra/ að rata
og einkum þó/ læra að villast/ […]
Skrif eru hugsun sem verður til/
meðan þú skrifar.“
Textinn er óhjákvæmilegur: „All-
ir skrifa líf sitt/ jafnvel hinir óskrif-
andi/ […]/ Líkami á ferð/ um marg-
skrifað blað/ heimsins/ svart af letri
alls fólksins“. Leitin að ljóði er
jafnframt leit að sjálfinu. En þetta
sjálf er a.m.k. tvískipt: Það er
„þessi sem er í tilverunni og hinn
sem er raunverulega vera mín“
(„Stefnumót“). Á milli líkama og
„sálar“ er textinn. Nema hann sé í
hvorutveggja? Mætti spyrja.
Það er ekki óvænt hvað ljóðin í
Ljóðorkusvið eru þétt, einlæg,
heimspekileg, skemmtileg. Kaflinn
Ávörp finnst mér veikasti hlekk-
urinn. Þótt ljóðin séu í sjálfu sér
góð eru þau að sumu leyti ekki í
takt við það sem kemur á undan og
á eftir.
Af ofangreindu má ekki draga þá
ályktun að mælandi Ljóðorkusviðs
sé fastur í tilvistarangist og tómu
daðri við neikvæðni og dauða. Nei,
ljóðunum er beinlínis stefnt gegn
slíkum þönkum; þau eru eins konar
já-kvæði sem fagna „dýrð lífsins“ –
með öllu sem í henni felst! Eins og
glöggt kemur fram í ljóðinu
„Vængjað ljón“: „Að gleðjast yfir
hverjum andardrætti er ekki bara/
eitthvert aukaatriði, ábyrgðarlaus
setning út í loftið./ Það er skylda
[…] Ofsinn að lifa er nauðsyn, lífs-
nauðsyn. […] Ljóðlistin er nauð-
syn/ Gleði/ Ofsi/ Uppreisn. […]“
Af líkama og texta
Geir Svansson
BÆKUR
Ljóð
Eftir Sigurð Pálsson. JPV-útgáfa, Reykja-
vík 2006, 104 bls.
Ljóðorkusvið
Morgunblaðið/Einar Falur
Sigurður Pálsson
Breski rithöfundurinn Ian McEw-
an vakti fyrst athygli á áttunda
áratugnum og var snemma skipað
í flokk með öðrum unghöfundum
og samlöndum sínum sem sömu-
leiðis voru að byrja að láta að sér
kveða, þeim Julian Barnes og
Martin Amis. Ferill þessara rithöf-
unda hefur þó þróast á ólíkan hátt.
Barnes og Amis nutu mikillar vel-
gengni á níunda áratugnum og nú
er það viðtekin skoðun að báðir
hafi þeir skrifað sín mikilvægustu
verk á þessu skeiði. Á sama tíma
fór minna fyrir McEwan, en und-
anfarin tíu ár er sem ferill hans
hafi tekið á loft, og þá er gjarnan
litið til skáldsögunnar Enduring
Love (en hún var þýdd af Geir
Svanssyni árið 1998 sem Eilíf ást)
sem eins konar upphafsreits list-
rænnar endurreisnar höfundarins.
Skáldsögurnar sem hafa fylgt í
kjölfarið, Amsterdam (þýdd af
Ugga Jónssyni) og Atonement
(þýdd af Rúnari Helga Vignissyni
sem Friðþæging) hafa vakið mikla
athygli, einkum sú síðari, og nú
hefur nýjasta bók McEwans, Sat-
urday, komið út í þýðingu Árna
Óskarssonar og er óhætt að segja
að höfundurinn standi undir vænt-
ingum.
Þeir þættir sem löngum hafa
þótt einkenna stíl og frásagn-
araðferð McEwans birtast hér
margir hverjir svo að dyggir les-
endur höfundarins eru sennilega
tiltölulega fljótir að staðsetja sig í
verkinu. Hér er átt við nákvæman
stílinn og þann mikla kraft og ein-
beitingu sem einkennir meðferð
höfundar á daglegum athöfnum,
oft starfstengdum, en McEwan
hefur jafnan í skáldsögum sínum
lagt rækt við ákveðinn raunsæis-
brag. Hann skapar persónum sín-
um áþreifanlegt umhverfi og teng-
ir hugsanir þeirra og atferli við
tiltekin verkefni í raunheiminum. Í
Laugardegi er aðalpersónan, Pe-
rowne, taugaskurðlæknir og lýs-
ingar á starfi hans skipa veigamik-
inn sess í bókinni, auk þess sem
hegðun hans og hugleiðingar eru
fléttaðar og tengdar á stórfallegan
hátt við starfssviðið sem á einmitt
svo ríkan þátt í að móta persónu-
einkenni hans. Á þennan hátt jarð-
tengir McEwan líka frásögnina á
þann hátt sem í gegnum tíðina hef-
ur gefið öðru einkenni hans aukin
áhrifamátt en það er tilhneiging
bóka hans til að umfaðma og gera
að umfjöllunarefni myrkari hliðar
mannlífsins. Jarðtengingin sem
hann leitast við að skapa í sagna-
gerð sinni hefur nefnilega sjaldn-
ast miðast við upphafningu á
mannlegu ástandi, eða umheim-
inum, heldur miklu frekar gefið
höfundi fótfestuna sem þarf til að
kafa undir yfirborðið og draga upp
í dagsljósið ýmislegt það ókræsi-
legasta sem leynist í hvatalífinu.
Svo skemmtilega vill þó til í
nýju skáldsögunni að höfundur
breytir til og hafnar þeim farvegi
sem lesendur hans hálfpartinn
taka sem gefinn í tilviki skáldverk-
anna. Markmiðið hér er ekki að
svipta hulunni af kurteisilegu og
fáguðu yfirborði veruleikans og op-
inbera þannig kulda alheimsins og
hryllinginn í sálinni heldur fæst
hann í þessari skáldsögu við jafn-
vel alvarlegra vandamál rithöf-
unda; hamingjuna, en eins og Tol-
stoj sagði fyrir margt löngu er
ekkert leiðinlegra en hamingju-
samar fjölskyldur. Segja má að
verkefni McEwans í bók þessari sé
að afsanna kenningu rússneska
skáldsins.
Laugardagur fjallar nefnilega
um hamingjusama fjölskyldu. Pe-
rowne er eins og áður segir tauga-
skurðlæknir (sem mér skilst á bók-
inni sé fína orðið fyrir
heilaskurðlækni, en hér er rétt að
benda á að læknamálið í sögunni
getur verið ansi klúsað, og sýnist
mér Árni hafa unnið mikið verk í
þessari þýðingu, verk sem liggur
ekki síst í því að brjótast í gegnum
múrveggi fagmálsins). Hann nýtur
mikillar velgengni í starfi, hann er
giftur yndislegri konu sem hann
gæti ekki verið ástfangnari af eftir
rúmlega tveggja áratuga hjóna-
band, og saman eiga þau tvö hæfi-
leikarík börn. Eini skugginn sem
virðist falla á allar guðsgjafirnar
er tengdapabbi, stórskáldið Gram-
maticus, en hann getur verið
skrambi viðskotaillur. Samband
tengdasonarins við John gamla
Grammaticus er reyndar einn af
skemmtilegri þráðum bókarinnar
og sama á við um samband dóttur
hans við afa sinn, en Daisy er
skáld á uppleið og afinn á erfitt
með að sætta sig við samkeppnina.
Með svona bókmenntafólk í fjöl-
skyldunni leggur Perowne hins
vegar hart að sér við að reyna að
skilja galdur skáldskaparins, en
með takmörkuðum árangri enda
finnst honum hann hafa við alvar-
legri hluti að glíma í sínu daglega
lífi.
Hvert er þá eiginlegt viðfangs-
efni bókarinnar, má kannski
spyrja. En með slíkri spurningu er
maður að samþykkja án gagnrýni
þær forsendur sem Tolstoj gaf sér
fyrir dramatík. Það sem McEwan
tekst framan af bókinni að skapa
er nefnilega dramatík án meló-
dramatíkur. Margslungið efnið, sú
frjóa og skarpa mynd sem dregin
er upp af sambandi einstakling-
anna í sögunni, er listaverk í sjálfu
sér. Samband fólks er nefnilega
aldrei slétt og fellt. Þegar fram í
dregur eru síðan skapaðir sögu-
þræðir sem samræmast hefð-
bundnum skilgreiningum á drama-
tík en þar er skáldsagan
einfaldlega að skipta um gír, alls
ekki að komast í gír. Fram að því
hefur bókinni, sem á sér stað á
einum degi, þann 15. febrúar 2003,
tekist að gera heimsmálin að um-
fjöllunarefni á mun snarpari hátt
en margar þær sögur sem á beinni
hátt gera sér mat úr furðulegri
samtímasögu Vesturlanda eftir ell-
efta september, auk þess sem
McEwan hefur beint sjónum okkar
að því að það þarf alls ekki að leita
langt eftir töfrandi söguþræði,
einkum ef farvegur hans er mót-
aður af stílmeistara.
Dagur eins og
hver annar?
BÆKUR
Þýdd skáldsaga
Eftir Ian McEwan
Árni Óskarsson íslenskaði.
Skáldsaga.
Bjartur. Reykjavík. 2006. 255 bls.
Laugardagur
Stílmeistari „McEwan hefur beint
sjónum okkar að því að það þarf
alls ekki að leita langt eftir töfrandi
söguþræði, einkum ef farvegur
hans er mótaður af stílmeistara.“
Björn Þór Vilhjálmsson