Lesbók Morgunblaðsins - 11.11.2006, Síða 16

16 LAUGARDAGUR 11. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Birtu Björnsdóttur
birta@mbl.is
Breski gamanleikarinn SachaBaron Cohen hefur fengið
hlutverk í bandarískri endurgerð
frönsku gamanmyndarinnar Le Di-
ner de Cons, eða Kvöldverður hinna
óhefluðu, að því er Variety greinir
frá. Á enskur titill myndarinnar að
verða Dinner with Schmucks.
Myndin fjallar um útgefanda í
París sem fær vini sína til að bjóða
leiðinlegasta fólki sem þeir þekkja
til kvöldverðar. Cohen er sagður
eiga að fara með hlutverk manns
sem er svo leiðinlegur að fólki er
vart vært í návist hans í meira en
nokkrar mínútur í senn.
Cohen verður ekki í hlutverki
hugarfóstra sinna, Ali G eða Borats,
heldur geta áhorfendur búist við að
sjá nýjan karakter úr smiðju hans í
myndinni.




Ástralska og breska dreifing-arfyrirtækið The Winstein Co.
hefur tryggt sér dreifingaréttinn á
kvikmyndinni
Death Defying
Acts, sem bygg-
ist lauslega á
ævisögu Harry
Houdinis.
Leikstjóri
myndarinnar er
Gillian Arms-
trong (Charlotte
Grey, Oscar and
Lucinda) og áætl-
uð frumsýning er á Cannes kvik-
myndahátíðinni næsta vor.
Myndin segir frá ástarsambandi
sjónhverfingamannsins Houdini og
miðils sem reynir að draga Houdini
á tálar með því að blása til miðils-
fundar til að reyna að ná sambandi
við látna móður hans.
Ástralski leikarinn Guy Pearce
fer með hlutverk Houdini og Cat-
herine Zeta Jones bregður sér í
hlutverk miðilsins.




Ferill írönsku sjónvarpsstjörn-unnar Zahra Amir Ebrahimi
er nú í hættu eftir að myndband var
birt sem sagt er sýna hana í kynlífs-
athöfnum. Ebrahimi er afar vinsæl í
Íran og hefur málið vakið svo mikla
athygli að Saeed Mortazavi rík-
issaksóknari hefur heitið því að hafa
sjálfur yfirumsjón með rannsókn
þess.
Ebrahimi, sem er þekkt fyrir að
leika skynsamar og siðavandar per-
sónur, neitar því að hún sé konan á
umræddu myndbandi og segir að
um rógsherferð gegn sér sé að
ræða.
Þá hefur hún komið opinberlega
fram til að sýna aðdáendum sínum
að ekkert sé hæft í sögusögnum um
að hún hafi framið sjálfsmorð.
Mahmud Salarkia aðstoðarrík-
issaksóknari segir rannsókn málsins
m.a. miða að því hafa uppi á ungum
manni sem hafi flúið land en hann
er talinn hafa komið myndbandinu í
dreifingu.
Þá hefur saksóknari fengið afrit
af myndbandinu til skoðunar og
segir Seyed Nasser Seraj, fjölmiðla-
fulltrúi embættisins, að niðurstöður
rannsóknar á því verði birtar þegar
rannsókn málsins í heild verði lokið.
Kynlíf utan hjónabands er ólög-
legt í Íran og einnig það að brjóta
gegn rétti fólks til einkalífs og ýta
undir ósæmilegt athæfi.
Kvikmyndir
Guy Pearce.
Sacha Baron Cohen sem Borat.
Eftir Björn Norðfjörð
bn@hi.is
Fræðileg umfjöllun um kvikmyndir á sérlitla sögu hérlendis. Og kannski eróþarfi að beita hinu afmarkandi lýsing-arorði „fræðilegur“ þar sem segja má
að lengi vel hafi nær öll umfjöllun um kvikmyndir
hérlendis tilheyrt dægurrýni – þótt vissulega
leynist mikilvægar undantekningar. Það heyrði
því til undantekninga ef reynt var að lýsa inn-
viðum kvikmynda á íslensku enda vantar áþreif-
anlega orðaforða til slíkra lýsinga. Ennfremur
rekst lesandi þessháttar verka fljótt á að lyk-
ilhugtök hafa verið íslenskuð á ólíkan máta sem
valdið getur misskilningi þótt nú kunni að horfa
til betri vegar – t.a.m. fyrir tilstilli útgáfurað-
arinnar Sjöunda listgreinin í ritstjórn Guðna El-
íssonar en í henni má finna samræmdar þýðingar
á erlendum fræðigreinum. Kvikmyndaiðnaðurinn
á auðvitað sinn orðaforða en hann er um margt
enskuskotinn og ekki alltaf vel fallinn til texta-
vinnslu.
Það væri í sjálfu sér áhugavert að rekja og
skoða þessa stuttu sögu (þótt í sumum tilfellum
sú hún jafngömul íslenskri kvikmyndasögu – sbr.
„bíó“ frá „biografen“ og nýyrðið „kvikmynd“ en
hugtakið „lifandi myndir“ er víst ekki notað leng-
ur) en ég hef ekki lagt í slíka rannsókn og ætla
hér aðeins að velta fyrir mér hugtakinu „klipp-
ing“ sem dæmi um þennan vanda. Á íslensku not-
um við klippingu yfir a.m.k. þrjá skylda en ólíka
hluti sem kallast á ensku „cut,“ „editing“ og
„montage.“ „Cut“ er einfaldlega skurðurinn þar
sem klippt er á filmuna (bókstafleg merking fyrir
daga tölvutækninnar) og held ég að iðnaðurinn
sletti allajafna með „kött“ eða noti „klipp“ (ein-
kennilegt orð sem finnst hvergi í orðabókum en
finna má í orðasafni iðnaðarins sem skráð var af
Þrándi Thoroddsen og Þórarni Guðnasyni árið
1983) á meðan Ensk-íslensk orðabók leggur til
einfaldlega klippingu og þýðir sögnina „cut“ sem
að klippt sé á atriði (sem gengur engan veginn
enda geta verið margar klippingar innan sama
atriðisins). Nú enska orðið „editing“ þýðum við
oftast nær sem klippingu og þótt við skiljum alla-
jafna við hvað sé átt er þýðingin mjög misvísandi
því líkt og „cut“ gefur hún til kynna að verið sé
að klippa á eða skera en orðið vísar til þess gagn-
stæða – að heild sé raðað saman úr bútum. Er
hægt að klippa saman?
Loks vísar enska orðið „montage“ til ákveð-
innar gerðar klippingar sem á rætur í Sovétríkj-
unum á þriðja áratug síðustu aldar þar sem flétt-
að er saman ólíkum myndskotum til margvíslegs
áhrifs- og merkingarauka í stað uppbyggingar á
hefðbundinni frásögn. (Til að flækja málin enn
frekar er „montage“ tökuorð úr frönsku þar sem
það vísur til samsetninga hverskonar og hefur í
frönsku hvað varðar kvikmyndagerð sömu merk-
ingu og „editing“ í ensku). Þýðingarvandinn kem-
ur t.a.m. fram í brautryðjandagrein Ingibjargar
Haraldsdóttur „Sovéskar kvikmyndir fram að
lokum seinna stríðs“ þar sem hana vantar orð til
að þýða „montage“ sem aðgreinir það jafnframt
frá klippingu. Ég er ekki frá því að Árni Berg-
mann hafi leyst þennan vanda í þýðingum sínum
á tveimur greina leikstjórans Sergei Eisenstein
þar sem notuð er „myndflétta“ fyrir „montage“
til aðgreiningar frá hefðbundinni klippingu. Þótt
orðið sé ekki að finna í íslenskri orðabók hef ég
það á tilfinningunni að því hafi verið beitt annað
slagið um klippingu en þá ekki endilega í þessari
sérhæfðu merkingu. Ég held að það myndi leysa
einn vanda íslenskrar kvikmyndaumfjöllunar ef
þessi aðgreining klippingar og myndfléttu festist
í sessi.
Að skera, klippa og flétta
Sjónarhorn » Loks vísar enska orðið „montage“ til ákveðinnar gerðar klipp-
ingar sem á rætur í Sovétríkjunum á þriðja áratug síðustu aldar
þar sem fléttað er saman ólíkum myndskotum til margvíslegs áhrifs-
og merkingarauka í stað uppbyggingar á hefðbundinni frásögn.
Eftir Björn Norðfjörð
bn@hi.is
O
rrustan um Algeirsborg (1966, La
Battaglia di Algeri) er um margt
einstök mynd – ítalskt verk sem
gagnrýnir nýlendustefnuna frá
sjónarhóli fórnarlambsins. Þótt
hún væri leikin frásagnarmynd
var framsetningin svo trúverðug að það var
sem um heimildarmynd væri að ræða. Hún hef-
ur engu glatað af sannfæringarkrafti sínum og
á brýnt erindi við samtímann þar sem Banda-
ríkin og Ísrael apa eftir framferði Frakka í
Alsír fyrir hálfri öld.
Upphafsár
Gillo Pontecorvo fæddist í Písa árið 1919 og
var því aðeins þriggja ára gamall þegar Mus-
solini komst til valda. Sem gyðingur á Ítalíu
fasistanna átti Pontecorvo æ erfiðara um vik og
fluttist hann í upphafi fjórða áratugarins til
Parísar en borgina hafði hann oft heimsótt áð-
ur sem tenniskappi – hann mun hafa verið
mjög frambærilegur í íþróttinni. Pontecorvo
hefur sjálfur lýst því hvernig París opnaði augu
hans – hvernig hann varð í fyrsta skipti póli-
tískt þenkjandi – en pólitísk umræða var bönn-
uð á Ítalíu. Félagsskapur hans í París var nú
heldur ekki af lakara taginu: Picasso, Sartre og
vinstrisinnaðir kvikmyndagerðarmenn á borð
við Ivens og Allegret. Hann varð djúpt snort-
inn þegar margir félagar hans héldu til Spánar
og börðust gegn fasistum í borgarastríðinu.
Sjálfur gekk hann í kommúnistaflokkinn og
hélt aftur til Ítalíu árið 1943 þar sem hann var
allt til loka stríðs lykilmaður í andspyrnuhreyf-
ingunni – hætti lífi sínu á degi hverjum. Hann
sagði sig úr kommúnistaflokknum eftir innrás
Sovétríkjanna í Ungverjaland árið 1956.
Eftir lok seinni heimstyrjaldarinnar hneigðist
hugur hans til blaðamennsku en sakir áhrifa
frá ítalska nýraunsæinu (sem í áherslu sinni á
að fanga raunveruleikann á ýmislegt sameig-
inlegt með blaðamennsku) – og sérstaklega
mynd Rossellini Paisa (1946) – sneri hann sér
að kvikmyndagerð. Framan af sjötta áratugn-
um leikstýrði hann nokkrum heimildamyndum
en árið 1957 var frumsýnd fyrsta leikna mynd-
in hans Bláa gatan víða sem oft hefur verið líkt
við helstu nýraunsæismynd Visconti Jörðin
skelfur (1948). Þessari mynd fylgdi Pontecorvo
eftir með Kapo (1959), sem var ein sú fyrsta
sem gerðist í útrýmingarbúðum nasista, og var
tilnefnd til óskarsverðlauna í flokknum besta
erlenda mynd. Þrátt fyrir að hann hefði öðlast
óvænta frægð liðu sjö ár þar til næsta mynd
Pontecorvo var frumsýnd.
Orrustan um Algeirsborg
Uppreisn Alsírsmanna hófst árið 1954 og lauk
loks árið 1962 þegar Frakkar yfirgáfu landið –
stríð sem átti sér víðari samsvörun í sjálfstæð-
isbaráttu nýlendna víða um heim gegn oki og
kúgun herraþjóðanna. Marxistinn Pontecorvo
fylgdist grannt með gangi mála og var mættur
með kvikmyndateymi til Alsírs þremur árum
síðar. Hann hafði ekki aðeins fullt umboð Þjóð-
frelsishreyfingarinnar sem fór með stjórn-
artauma hins nýstofnaða ríkis heldur naut
hann aðstoðar byltingarforingjans Saadi Yacef
sem jafnframt fór með mikilvægt hlutverk í
myndinni. Handritið skrifaði Pontecorvo ásamt
Franco Solinas sem var marxisti með góða yf-
irsýn yfir stöðuna í þriðja heiminum. Tónlistina
samdi Pontecorvo ásamt tónskáldi sem hafði
getið sér gott orð fyrir For a Few Dollars
More (1965) – Ennio Morricone.
Það er ákveðin ónákvæmni fólgin í því að
segja að Orrustan um Algeirsborg taki afstöðu
með Alsírsmönnum. Það sem aðgreinir hana
frá öðrum samtímaverkum sem og hefð-
bundnum fréttaflutningi Vesturlanda allt til
dagsins í dag er að hún tekur ekki afstöðu með
Vesturlöndum gegn múslimum – og staða
Frakka er auðvitað með öllu óverjandi sé orr-
ustan skoðuð hlutlausum augum. En þetta er
byltingarkennt verk í bæði formi og efni. Hún
er tekin í raunverulegu umhverfi Algeirsborgar
þar sem öll hlutverk eru skipuð almenningi er
hefur enga leikreynslu. Notast er við svarthvíta
filmu og á löngum köflum er haldið á tökuvél-
inni til að líkja eftir fréttamyndum síns tíma
svo erfitt er að greina hvort um leikna eða
raunveruleg viðburði er að ræða. Engar stjörn-
ur og engar hefðbundnar söguhetjur – þess í
stað er söguhetja myndarinnar almenningur
allur sem rís upp gegn oki nýlenduherranna.
Sérstaka athygli vekja senur af hryðjuverkum
Alsírsmanna gegn saklausum frönskum borg-
urum. Ekki má skilja það sem svo að myndin
réttlæti hryðjuverkin en á sannferðugan máta
sýnir hún þau sem síðasta útspil kúgaðrar
þjóðar sem á engan her til að verjast skipu-
lögðum árásum óvinarins sem gerir sjálfur eng-
an greinarmun á uppreisnarmönnum og sak-
lausum borgurum.
Seinni ár
Orrustan um Algeirsborg vann Gullljónið í
Feneyjum árið 1966, var tilnefnd til Ósk-
arsverðlauna fyrir bestu erlendu mynd árið
1967 (og Pontecorvo fyrir leikstjórn mynd-
arinnar tveimur árum síðar!), en bönnuð í
Frakklandi og ekki sýnd þar til leikstjórinn
Louis Malle stóð fyrir nokkrum sýningum árið
1971. Þrátt fyrir mikla velgengni myndarinnar
átti Pontecorvo aðeins eftir að leikstýra tveim-
ur frásagnarmyndum: Burn! (1969) sem fjallaði
um þrælauppreisn í Mið-Ameríku og skartaði
Marlon Brando í aðalhlutverki, og loks Ogro
(1980) sem fjallaði um hryðjuverk ETA-
samtakanna á Spáni, og reyndist vera síðasta
leikna mynd hans. Þessi litlu afköst segir hann
sjálfur að hluta komin til vegna fullkomnunar-
áráttu sem hafi orðið til þess að hann hafi sagt
skilið við margar myndir á handritsstigi. Póli-
tískar áherslur hans áttu heldur ekki upp á
pallborðið hjá kvikmyndaframleiðendum sem
og að hann skyldi taka áhugaleikara fram yfir
kvikmyndastjörnur. Það segir kannski ýmislegt
að þótt hann hafi ekki leikstýrt mynd í ald-
arfjórðung er sem við fráfall hans hafi orðið
táknræn umskipti í evrópskri kvikmyndagerð –
að pólitísk kvikmyndagerð heyri nú sögunni til
í álfunni.
Pontecorvo og orrustan um Algeirsborg
Ítalski kvikmyndaleikstjórinn Gillo Pontecorvo
lést 12. október síðastliðinn áttatíuogsex ára að
aldri. Hann leikstýrði ekki mörgum myndum um
ævina en hans verður minnst fyrir stórvirkið
Orrustuna um Algeirsborg. Í ár eru liðin fjörutíu
ár síðan hún var frumsýnd.
Orrustan um Algeirsborg Myndin vann Gullljónið í Feneyjum árið 1966, var tilnefnd til Ósk-
arsverðlauna árið 1967, en bönnuð í Frakklandi og ekki sýnd þar fyrr en 1971.