Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.2007, Side 12

12 LAUGARDAGUR 22. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Oddnýju Eiri Ævarsdóttur
oddnyeir@gmail.com
H
vað langar ykkur að fá að
sjá?“ spurðu minjaverðir
Þjóðminjasafnsins þegar
þrjár myndlistarkonur fóru
þess á leit við safnið að fá
að fara inn í geymslurými
þess. Þær hikuðu, því þegar það sem sjá má
er ekki sjáanlegt er erfitt að svara. Og kom á
daginn að þær vildu raunar fá að sjá það sem
er ósýnilegt nema með aðstoð innri sjónar
ímyndunaraflsins og vökulla augna þeirra
sem annast safnkostinn. Eingöngu um 2-3
prósent safnkosts Þjóðminjasafnsins eru alla
jafna til sýnis á fastasýningum og því hljóta
geymslurnar að vera eins og gullnáma. Undir
öruggri leiðsögn fagstjóra munasviðs, fags-
tjóra ljósmyndasafns og sýningarstjóra
safnsins fengu myndlistarkonurnar að fara á
milli hlutanna og fá smjörþefinn af þeim
tengingum sem eru á milli þeirra, heyra sög-
ur af tilurð safnkostsins og nálgast upplifun
og sýn þeirra sem hafa umgengist hann.
Smám saman fundu þær sér leið að hlut-
unum og mynduðu við þá tengsl, sem nú er
til sýnis í Bogasalnum. Sýningin er tilraun
safnsins og myndlistarmanna til samvinnu,
þar sem þeim síðarnefndu er gefinn kostur á
að umgangast safnkostinn og sýna hann í
öðru samhengi en fræðslu-, sagnfræði- og
safnafræðilegu. Nú er spurning hvernig til
hefur tekist og hvað tilraunin hefur leitt í
ljós. Er safnið tilbúið í áframhaldandi sam-
vinnu við listamenn? Er safnið tilbúið til að
opna geymslur sínar fyrir fræða- og lista-
mönnum og öðrum sem vilja umgangast arf-
inn?
Innsýn í sýn, óorðinn arfur
Þótt markmið og hlutverk opinberra þjóð-
minjasafna sé fyrst og fremst varðveisla
menningarverðmæta, þá er það jafnframt op-
inber stefna þeirra að veita sem bestan að-
gang að safnkostinum og auðvelda rann-
sóknir á honum. Á okkar tímum hefur aukist
meðvitund og krafa um að slíkt verði ekki
einvörðungu gert með þurrum skrám og
samstarfi sérfræðinga, heldur hljóti aðgangur
almennings, fræða- og listamanna jafnframt
að vera auðveldaður. En hvernig má auð-
velda þann aðgang og í kjölfarið eða um leið
auðvelda þátttöku utanaðkomandi aðila í
innri starfsemi safnsins? Lilja Árnadóttir,
fagstjóri munasafns, segir í viðtali í sýning-
arskrá að þótt sér þyki persónulega mjög
gaman að leiða utanaðkomandi um geymslur
safnsins og að hún og aðrir starfsmenn geri
sitt besta, þá þurfi að búa safnið miklu betur
í haginn fyrir gestakomur. Safnið sé einfald-
lega ekki tilbúið að opna geymslur sínar upp
á gátt, því til að tryggja safnfræðilegt öryggi
og veita leiðsögn þyrfti mun meiri mannskap
og þar af leiðandi mun meira fjármagn.
Skráning og leiðbeining um safnkost Þjóð-
minjasafnsins hefur á undanförnum árum
aukist mjög en þó eru helstu leiðarvísar enn
hvergi til nema í kolli safnvarðanna. Að
mörgu leyti liggur það í hlutarins eðli, því
verklag og safnastefnu er að því er virðist
ekki hægt að skrásetja nema að takmörkuðu
leyti, ef hún á að taka til ólíkra og aðkallandi
uppákoma í samtímanum. Samræða við
skjala- og minjaverði, fagstjóra og aðra að-
standendur safna þyrfti að vera mun meiri,
og sú þekking sem borist hefur, frá safna-
manni til safnamanns, þyrfti að vera gerð að-
gengileg ekki síður en safnkosturinn sjálfur.
Aðeins á þeim forsendum væri hægt að
gagnrýna og endurhugsa afmörkun arfsins:
Að fá ekki einvörðungu aðgang að sýningum
safnsins og leiðsögn um þær, heldur jafn-
framt að fá innsýn í þá sýn sem liggur þeim
sýningum til grundvallar. Hvernig varð þessi
sýning til, hvaða sýn á söguna og arfinn býr
til svona sýningu? Ennfremur þarf að veita
möguleika á annarri sýn; að hver og einn geti
upplifað tengslin á milli hluta safnsins á ann-
an hátt en þau eru kynnt honum á sýning-
unum og fetað slóð frá sýningarrými til
vinnslurýmis til að sjá hvernig arfleifðin er
framleidd.
Á minjasafninu á Skógum er margt merki-
legra hluta og heimilda um forna tíð. Safn-
kostur samanstendur að stórum hluta af gjöf-
um örlátra einstaklinga, en Þórður Tómasson
safnvörður hefur á ferðum sínum um sveitir
lands áunnið sér traust gefenda og trúverð-
ugleik þess sem falast ekki eftir hlutum í eig-
in þágu heldur sveitarinnar allrar, þjóð-
arinnar allrar. Það sem að mínu mati er ekki
síður merkilegt við safn Þórðar er sú stað-
reynd að höfundur sýninga safnsins er til
staðar, ávallt reiðubúinn að svara spurn-
ingum og sýn hans á safnkostinn er nærver-
andi. Hann skilur eftir vegvísa, litlar vísbend-
ingar á miðum þar sem stuttlega er getið
tilurðarsögu hlutarins sem til sýnis er. Slíkir
sneplar eru til fyrirmyndar og ég vildi óska
þess að þeir væru víðar til sýnis á söfnum.
Opnar og aðgengilegar aðfangaskrár mynda
vísi að safni um safnið sjálft, þótt slíkt safn
verði aldrei nema veiklulegur vísir án ít-
arlegrar samræðu við safnvörðinn.
Óskráðar rústir, haugar af skömm
Undanfarin tvö ár hef ég unnið að Rannís-
rannsókn og tekið viðtöl við skjala- og minja-
verði á söfnum víðsvegar um land. Hef ég
þar fetað í fótspor ýmissa safnasérfræðinga,
s.s. Eggerts Þórs Bernharðssonar sem kenn-
ir safna- og miðlunarfræði við nýstofnaða
skor í Háskóla Íslands. Þörfin á fræðilegri
úttekt er mikil því víst er að söfnum og safn-
vísum fer fjölgandi á Íslandi og frekari
stefnumótun er álitin knýjandi þörf. Fræðslu-
sýningum hefur á undanförnum árum fjölgað
mjög og aðgangur að þeim aukist. Miðlun
menningararfsins er orðin að opinberu slag-
orði og styrkir veittir til nýstárlegrar miðl-
unar. En samt er sem söfnin standi í stað;
eins og það eigi sér stað útþensla safnavett-
vangsins án þess að endurskoðun á honum
eigi sér stað jafnhliða. Víst er enn óskráður
fjöldinn allur af rústum og öðrum heimildum
og til gagnlegrar skráningar þyrfti að veita
mun meira fjármagn, ef Ísland ætti að kalla
sig þjóð meðal þjóða í safnaheiminum. En um
leið og á sama tíma – en ekki alltaf á eftir og
ekki heldur í eitt skipti fyrir öll – þarf að
huga að sýninni sem öll stefnumótun, söfnun,
skráning og sýningar taka ómeðvitað eða
meðvitað mið af. Til þess að sú sýn verði ekki
að staðlaðri stefnu sem tilviljanakennt er
gerð undantekning frá verður samræðan um
hana að vera virk. Og til hennar þarf að
bjóða ólíklegasta fólki svo spennan sem
myndast á milli ólíkra aðkomumanna, við
snertingu ólíkra sýna, verði hreyfiafl verð-
andi arfleifðar. Leiðirnar á milli óorðins arfs
og miðlunar hans verði jafn margar og leið-
arvísarnir óvæntir. En þegar áhugasamir
knýja dyra og vilja komast inn í geymslurnar
og skyggnast á bak við skrárnar er ekki
ósennilegt að þeir mæti opinberum safnvörð-
um í varnarstöðu. Sameiginlegt langflestum
söfnum er fjár- og tímaskortur til skrán-
ingar. Oft eru líka skjala- og minjaverðir
fengnir til að sinna brýnum úrlausnarefnum,
öðrum en skráningunni, og á meðan stækka
haugar af óunnu efni. Víða ríkir því meiri
óreiða í vinnslurými safna en áætlað er. Þar
af leiðandi er skiljanlegt að söfn hiki við að
opna dyr að geymslum sínum, ekki eingöngu
af öryggisástæðum og lagalegri skyldu, held-
ur kannski líka vegna skömmustu, sem virð-
ist einhvern veginn vera inngróin opinberum
söfnum Evrópu.
En hvað er til ráða? Ég held að fyrsta
skrefið sé að meta betur að verðleikum starf
og sérfræðiþekkingu þeirra sem vinna á safn-
avettvangi. Sú þekking og ekki síst sú
reynsla hlýtur að teljast mikilvægur menn-
ingararfur. Og hugtakið menningararfur og
yfirleitt öll þau hugtök sem liggja safnavett-
vanginum til grundvallar þarf að gagnrýna,
Opnun geymslunnar, Op
Hringhenda Uppkast aðinnsetningu Guðrúnar Kristjánsdóttur.
ÞRJÁR myndlistarkonur fengu að skoða
safnkost Þjóðminjasafnsins og búa til sýningu
á hlutum sem eru alla jafna ekki til sýnis í
safninu. Sýningin er tilraun safnsins og
myndlistarmanna til samvinnu, þar sem þeim
síðarnefndu er gefinn kostur á að umgangast
safnkostinn og sýna hann í öðru samhengi en
fræðslu-, sagnfræði- og safnafræðilegu. Nú
er spurning hvernig til hefur tekist og hvað
tilraunin hefur leitt í ljós. Er safnið tilbúið í
áframhaldandi samvinnu við listamenn? Er
safnið tilbúið til að opna geymslur sínar fyrir
fræða- og listamönnum og öðrum sem vilja
umgangast arfinn?
Erum við tilbúin?