Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2008, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 2. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
A
tli Heimir Sveinsson er frjótt
tónskáld og afkastamikið. Atli
var búinn að semja alls konar
verk, allt frá sönglögum til
ópera, minimalískra slátta til
mikilfenglegra kammerverka –
en enga sinfóníu, þar til fyrir um áratug, að
hann fór að huga að sinfóníusmíð. Sinfónía nr. 1
var frumflutt 1999. Sú númer tvö var frumflutt
árið 2006. Fjórða sinfónía Atla Heimis var
frumflutt í Prag í Tékklandi í mars á síðasta
ári, áður en sú þriðja fékk sína eldskírn. Bilið á
milli þeirra styttist óðum; sú fimmta og sjötta
er í smíðum. En nú er komið að því sú þriðja
lifni í leik Sinfóníuhljómsveitarinnar og ein-
söngvaranna Gunnars Guðbjörnssonar og
Ágústs Ólafssonar.
Hvernig verður hugmynd að sinfóníu til?
„Ég veit það ekki.“
Hvernig byrjaðirðu á þeirri þriðju; hvað
langaði þig að gera?
„Ég veit það ekki. Ég vildi bara skrifa sin-
fóníu. Ég byrja yfirleitt á því að reyna að fara
ekki í troðnar slóðir og gera það sem aðrir hafa
gert mörgum sinnum. Ég held að það sé mjög
góð regla fyrir þá, sem vilja vera skapandi, að
vera svolitlir einfarar. Ég held að það sé gott.
Það er eins og með aflakónga til sjós. Þeir eru
ekki mikið þar sem aðrir eru. Það liggur í hlut-
arins eðli.
Ég held að sinfónían eins og það form hefur
þróast, sé alltaf með einhvern boðskap eða pró-
gramm. Tónskáldin láta það hins vegar ekki
alltaf uppi, það er mismunandi frá manni til
manns. Ef maður gefur það upp, þá er maður
búinn að binda áheyrandann um of – hans hug-
myndaflug og fantasí. Ef þú segir að það sé
ákveðið prógramm, eins og til dæmis lífið, þá
ertu búin að gefa vísbendingu en hugarflug
hlustandans er samt frjálst að finna út úr því
fyrir sig. Þannig held ég að þetta sé. Þetta hef-
ur aldrei valdið mér neinum erfiðleikum, og ég
sé ekki endilega ástæðu til að gefa upp alla sög-
una.
Lífið í Lukku Heinesens
Ég rakst á kvæði eftir Heinesen og það var
byrjunin. Það fjallar um líf skáldsins og er
óskaplega fallegt kvæði um Fortúnu. Fortúna
er skipið Lukkan sem kemur til Þórshafnar og
tekur sér ferð með henni með Sindbað sæfara,
sjófaranum eilífa. Hann lýsir þeirri siglingu
gegnum lífið. Það líta margir á lífið sem ein-
hvers konar siglingu, og það er algengt hér á
Íslandi. Heinesen siglir með Sindbað og það
endar með því að Sindbað leggur hönd Heine-
sens á stýrið og segir honum að taka við og
stýra skútunni. Þá er klukkan tólf á miðnætti,
stormur og myrkur. Þetta er hundavaktin svo-
kallaða og skáldið stýrir Lukkunni gegnum
stórsjóinn og storminn og stendur sig. Þetta er
magnað kvæði, gullfallegt og fjallar um lífið.
Ég valdi að hafa tvær karlaraddir í verkinu,
tenór og baríton, þó ekki dúett. Ég hugsa mér
það sem eina persónu með tvær raddir. Við get-
um sagt að annar syngi út í salinn en hinn túlk-
ar það sem gerist innra með frásegjandanum.
Svo er ég með eitt sem er óþekkt í klassíkinni,
því miður, og það eru bakraddir. Þær eru með
venjulegt söngkerfi eins og Júróvisjón.“
Er það eitthvert vúbb skúbídúbí?
„Nei, þetta eru allt öðruvísi bakraddir en
þar. Þær eiga fyrst og fremst að víkka hljóð-
heiminn, og gefa söngnum of mikla fjarlægð
eða of mikla nánd. Svo er það bara hin venju-
lega sinfóníuhljómsveit. Ég er alltaf með ein-
hverja útvíkkun á hljómsveitinni – ég er gjarn-
an með rafmagnsorgel eða einhver önnur
hljóðfæri, eins og tónskáld hafa alltaf reynt.
Þetta gerði Wagner, þetta gerði Richard
Strauss og þetta gerði Stockhausen og fleiri
meistarar.
Dauðinn á hafísnum
Þetta var upphafið, en svo kom það næsta. Ég
hef alltaf haldið mikið upp á Gunnar Gunn-
arsson; svona vissa þætti í honum. Eitt af því
sem hann gerði fallegt var sérkennileg skáld-
saga sem hét Drengurinn. Maður veit eiginlega
ekki hvort hún er í bundnu máli eða óbundnu –
þetta er ljóðræn frásaga. Hún endar á frásögn
af manni sem kýs sér dauðdaga. Þetta er ein-
hvers staðar á Norðausturlandi, en Gunnar var
þaðan. Maðurinn fer út á hafís. Í sunnanvind-
inum rekur hafísinn frá landi og maðurinn
horfir á landið sitt hverfa og kveður þá drápu
þar sem hann kveður lífið. Það er einkennilegt
atómkvæði sem Gunnar kveður þar. Ég veit
ekki hvort það er fyrsta atómkvæðið á íslensku.
Kvæðið er kveðja til lífsins. Maðurinn sér
ströndina sem hann þekkir svo vel hverfa, en
horfir um leið óhræddur á það sem óhjákvæmi-
lega koma skal.
Ódysseifur og frelsið
Þá voru tveir kaflar búnir af sinfóníunni og ég
bætti þeim þriðja við. Mér barst frá vini mínum
doðrantur á ensku eftir Kasantzakis, gríska
skáldið sem skrifaði Zorba og um píslir Krists
og frábæra sjálfsævisögu. Hann orti mikinn
bálk um Ódysseif – hinn eilífa Grikkja, og allt
það sem gerist þegar hann er heim kominn úr
sjóferðum sínum. Ódysseifur var kominn heim,
búinn að finna fjölskylduna og hamingjuna, en
þá fyrst byrjaði nú ballið. Ég fann þar klausu
sem ég þýddi, en hún er um frelsið. Þá hafði ég
lífið, dauðann og svo frelsið; þetta óskiljanlega
sem allir þrá á einhvern hátt en alltaf er verið
að skerða á einhvern hátt. Svo spilar mitt eigið
líf líka inn í þetta, en ég fer ekkert út í það.
Þetta er grunnurinn að sinfóníunni og meira er
ekki upp gefið.
Einhvern tíma var sagt, og ég held að það
hafi verið Mahler sem sagði það, að sinfónía
ætti að taka utan um allt mannlífið, alveg eins
og stóru skáldsögurnar á 19. öld, eins og Stríð
og friður, Vesalingarnir og slíkar sögur, þar
sem sagðar eru miklar og flóknar sögur og hlið-
arsögur sem fléttast saman; saga þjóða, saga
einstaklinga; sorglegar lægðir og glaðværar
hæðir – í slíkum verkum er búinn til heill heim-
ur.“
Þetta blundaði lengi í mér
Þarf tónskáld að semja sinfóníu?
„Það veit ég ekkert um.“
Hvers vegna finnur þú til löngunar til að
semja sinfóníur?
„Það veit ég ekki. Fyrsta sinfónían var seint
skrifuð. Það eru tíu, fimmtán ár síðan.“
Þá voru margir farnir að velta því fyrir sér
hvort þú ætlaðir ekki semja sinfóníur.
„Jájá. Sumir hafa samið sinfóníur, aðrir ekki.
Ef við lítum á 20. öldina, sem við erum nú
sennilega partur af, þá skrifaði Bartók aldrei
sinfóníur, Schönberg eiginlega ekki heldur.
Stravinskí, það eru ekki hans meiri háttar verk.
Sjostakovitsj samdi hins vegar sinfóníur og
þýski meistarinn sem Íslendingar þekkja ekki,
Karl Amadeus Hartmann, með sínar fimm, sex
sinfóníur, sem eru einhvers konar mótmæli
gegn óréttmætu stjórnarfari sem hann upplifir.
Honum var ýtt til hliðar af því að hann studdi
ekki stjórnvöld. Jón Leifs gnæfir upp úr þeim
tíma með Sögusinfóníuna. Leifur Þórarinsson
samdi tvær. Sú síðari, hans svanasöngur, er
mér sérstaklega hugstæð. Jújú, menn eru að
þessu. Sumir hafa svo samið stór hljómsveit-
arverk sem hafa ekki verið sinfóníur – marg-
þætt verk oft fyrir kóra og hljómsveit. Þetta
blundaði lengi í mér, fór seint af stað, og nú er
ég orðinn nokkuð fastur í þessu.“
Hvað heillar þig við sinfóníuna?
„Ég hef bara gaman af því, og meðan ég hef
eitthvað að segja held ég því áfram. Þegar
komið er nóg, þá hætti ég.“
Horfirðu til baka til hefðarinnar þegar þú
semur sinfóníurnar?
„Nei, ég hef aldrei gert það. Fyrir mig hefði
það engan tilgang að endurtaka form Beetho-
vens. Engan. Maður getur þó lært ýmislegt af
honum, aðferðafræði, hugsunarhátt, siðferð-
iskennd. En það væri fráleitt að stæla hans stíl.
Það hafa of margir gert, og árangurinn eftir
því. Fyrsta sinfónían mín var hljómsveitars-
infónía og endurspeglaði að ýmsu leyti mitt líf.
Hún var dökk og ekki aðgengileg. Menn eiga
að fylgja sinni sannfæringu. Það verður að ráð-
ast með viðtökurnar. Önnur sinfónían var ljós-
ari og aðgengilegri og sumir myndu segja fal-
legri. Hún var með kór sem notaður var á nýjan
hátt eins og hljóðfæri. Í þeirri fjórðu eru tvær
fiðlur, hvor sínum megin við hljómsveitina. Sin-
fónía concertante. Fiðlurnar halda áfram tón-
listinni þar sem hljómsveitinni sleppir. Sú
fimmta verður með elektróník og tölvu-
hljóðum.“
Hugsarðu til áheyrandans þegar þú semur?
„Nei. Ég hef nóg að gera við að koma hugs-
unum mínum á blaðið. Ef ég forma hugsanir
mínar skýrt, getur hver sem er skilið. Þá skipt-
ir engu máli hvað maður er að semja, hvort ég
er í gamaldags jukki eða öðru. Ef hugsunin er
ekki skýr mun enginn geta skilið það.“
Tvær íslenskar sinfóníur verða frumfluttar á tónleikum Sinfóníuhljómsveitar Íslands á Myrkum
músíkdögum á fimmtudagskvöldið. Fyrir hlé leikur hljómsveitin Sinfóníu nr. 3 eftir Atla Heimi Sveinsson.
Atli segir sinfóníuna fjalla um lífið, frelsið og dauðann. Þetta er söngsinfónía, og textann fær Atli úr ljóðum
þriggja eyjaskálda, Heinesens, Kasantsakisar og Gunnars Gunnarssonar.
Sinfónía lífs og frelsis
Árvakur/Árni Sæberg
Atli Heimir Sveinsson „Þetta blundaði lengi í mér, fór seint af stað, og nú er ég orðinn nokkuð fastur í þessu.“
»Ég held að það sé mjög góð
regla fyrir þá, sem vilja
vera skapandi, að vera svolitlir
einfarar. Ég held að það sé
gott. Það er eins og með afla-
kónga til sjós. Þeir eru ekki
mikið þar sem aðrir eru. Það
liggur í hlutarins eðli.