Lesbók Morgunblaðsins - 16.02.2008, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 16. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Á
stráður Eysteinsson
prófessor í almennri
bókmenntafræði við
Háskóla Íslands er
annar ritstjóra
tveggja binda verks
um módernisma sem komið er út hjá
John Benjamins Publishing Company
en á bak við útgáfuna standa al-
þjóðleg samtök bókmenntafræðinga.
Bækurnar tvær eru samtals rúmlega
þúsund blaðsíður í stóru broti en 65
fræðimenn frá mörgum löndum rita
greinar í þær að meðtöldum Ástráði
og meðritstjóra hans Vivian Liska
sem er prófessor í þýskum bók-
menntum við háskólann í Antwerpen í
Belgíu. Í bókinni eru 63 greinar auk
formála og eftirmála og greinarhöf-
undarnir 65 nálgast módernismann
frá ýmsum hliðum. Skil-
greining hugtaksins sjálfs
er skoðuð, merking þess
og notkun. Hvar liggja til
dæmis mörk þess? Er
hægt að tala um módern-
ismann sem alþjóðlegan
straum eða afmarkast
hann við ákveðin lönd? Er
evrópsk framúrstefna á
fyrri hluta 20. aldar, t.d.
þýski espressjónisminn,
módernismi? Hver eru
tengslin við póstmódern-
ismann? Áhersla er lögð á
módernisma í bók-
menntum en jafnframt er
hugtakið skoðað í
tengslum við aðrar list-
greinar og strauma og
stefnur í menningu og
fræðum, pólitík og vís-
indum, svo að eitthvað sé nefnt.
Fagurfræðileg afstaða
En hvað er átt við með hugtakinu
módernismi? Ástráður segir að í rit-
inu séu skiptar skoðanir um það hvað
eigi að telja til módernisma og hvað
ekki. En vissulega megi draga álykt-
anir út frá þeirri margþættu mynd
sem lesanda birtist þegar farið er í
gegnum bókina.
„Þannig finnst mér til dæmis hæpið
að skilgreina hugtakið fyrst og fremst
út frá einhverju ákveðnu tímabili. Í
Bandaríkjunum færist nú í vöxt að lit-
ið sé á tímabilið frá u.þ.b. 1890 til síð-
ari heimsstyrjaldar sem módernískt
skeið og hugtakið látið ná til hvers
konar bókmennta á því tímabili. Í
Bretlandi er stundum talað um að
þessu skeiði ljúki þegar um 1930. Slík-
ur skilningur takmarkar mjög gildi og
notkun hugtaksins. Broddurinn fer úr
því en hann finnst mér vera fag-
urfræðilegur, þótt hann sé óhjá-
kvæmilega einnig hugmyndalegur.
Módernismi var ekki síst ákveðin fag-
urfræðileg afstaða og það er kannski
fyrst og fremst hún sem enn er lifandi
í umræðunni. Módernisminn gerði
upp við vestræna menningu og hugs-
un og hefð, sumir módernískir höf-
undar unnu að vísu mikið með hefð-
ina, drógu hana inn í verk sín, aðrir
vildu sem minnst af henni vita. Og ég
held að þær spurningar sem módern-
isminn vakti um gildi hefðarinnar séu
enn bráðlifandi í okkar samtíma þeg-
ar mikið er talað um minnisleysi og
menningarlega flatneskju. Er fag-
urfræði hugsanleg sem hugmynda-
fræðileg áskorun? Þetta er módernísk
spurning og í fullu gildi. Á sama tíma
er umræðan um póstmódernismann
smám saman að fjara út.“
Þið Vivian Liska haldið því einmitt
fram í inngangi ritsins að módernism-
inn sé enn bráðlifandi. Hvað eigið þið
við með því?
„Það má kannski segja að módern-
isminn sé hinn nærtæki en jafnframt
óljósi arfur okkar – hann er að sumu
leyti orðinn hefð en er einnig óljós
vegna þess að við getum ekki skilið á
milli samtímans og hans, þótt ör-
væntingarfullar tilraunir til þess hafi
vissulega einkennt umræðuna um
langt árabil. Þegar upp er staðið var
umræðan um póstmódernismann að
verulegu leyti umræða um menning-
arástand og greining á því, en svo var
einnig í vaxandi mæli tekið að nota
póstmódernisma um fræðileg vinnu-
brögð, þ.e. um fræðileg viðhorf og að-
ferðir sem fyrst voru kennd við póst-
strúktúralisma. Það er ekkert skrítið
að þetta hafi ruglað fólk í ríminu og
óbeint leitt til þess að í munni margra
er „póstmódernismi“ nú innantómt
skammaryrði. En hin fagurfræðilega
hefð módernismans skilaði sér í gegn-
um þetta umbrotatímabil, ekki
óbreytt en endurnýjuð, og raunar
hefur hún einnig sett mjög svip sinn á
póststrúktúralíska fræðimennsku og
túlkunarvísindi.“
Uppgjör við bresk-
bandarískan skilning
Ástráður segir að lagt hafi verið upp
með að ritið yrði ákveðið uppgjör við
hinn ráðandi bresk-bandaríska skiln-
ing á módernismanum sem hefur haft
áhrif á skilgreiningu hans á öðrum
málsvæðum. Bretar og Bandaríkja-
menn hafa lagt mikla áherslu á Joyce,
Eliot og Pound og stundum hefur
Faulkner fengið að fljóta með. Sam-
kvæmt þessum skilningi hefur mód-
ernisminn verið bundinn við tímabilið
þegar þessir menn voru að skapa sín
helstu verk og raunar oft við ákveð-
inn fræðaskilning á verkum þessara
höfunda.
„Við vildum sprengja þennan sjón-
deildarhring og fá fræðimenn til þess
að spyrja hvað væri módernismi í hol-
lenskum bókmenntum, rússneskum,
spænskum, ítölskum o.s.frv. Og þá
kemur margbreytileiki módernism-
ans í ljós, hann er mismunandi eftir
tungumálum og löndum. Hann hefur
mismunandi hlutverk. Á sumum stöð-
um er hann sterk alþjóðleg áskorun
en í öðrum er hann ný vakning þjóð-
legrar tjáningar, til dæmis í Brasilíu
og á sinn hátt einnig í Rússlandi áður
en hann var barinn niður þar. Ef
módernisminn er eins mikilvægt hug-
tak og hann virðist vera - og það er
augljóst að hann er mjög „verðmætt“
hugtak og gildishlaðið - þá hlýtur
hann að ná út fyrir hinn enskumæl-
andi heim. Það ætti jafnvel að vera
hægt að sjá móta fyrir módernisma
þar sem andstaða gegn honum, eða
hugtakinu sjálfu, hefur verið mjög
mikil, eins og í Frakklandi. Við ætt-
um að geta talað um franskan mód-
ernisma án þess að einblína á hin
bresk-bandarísku viðmið.“
Norrænn módernismi
Og segja má að þetta hafi tekist í rit-
inu. Stærsti og jafnframt síðasti hluti
þess er umfjöllun um módernisma á
mismunandi menningarsvæðum þar
sem „evrópsk“ tungumál eru töluð en
verkið er hluti ritraðar um sögu bók-
mennta á evrópskum tungumálum
(sem takmarkast auðvitað ekki við
Evrópu). Þarna er til dæmis í sex
greinum fjallað um módernisma í
norrænum bókmenntum, sænskum,
finnskum, dönskum, norskum, ís-
lenskum og færeyskum.
„Í þessum greinum kemur glöggt
fram að hinn norræni módernismi
sprengir tímarammann sem oft er
miðað við í bresk-bandarískri umfjöll-
un,“ segir Ástráður. „Þetta vekur
auðvitað ýmsar spurningar. Er mód-
ernismi sem kemur fram á sjötta og
sjöunda áratugnum, og raunar einnig
síðar, endurómur af eldri módern-
isma eða er hann kannski einmitt
dæmi um það hvernig módernisminn
endurnýjar sig? Þetta á eftir að rann-
saka betur. Við getum tekið sem
dæmi íslenskan módernisma hjá höf-
undum eins og Thor Vilhjálmssyni,
Steinari Sigurjónssyni, Svövu Jak-
obsdóttur og Guðbergi Bergssyni.
Þau eru ekki bara með Joyce, Eliot,
Faulkner og Virginu Woolf í fartesk-
inu, heldur líka Beckett, Borges og
Grass. Það er heilmikil módernísk
saga á bak við þessa höfunda sem
þeir vinna úr um leið og þeir brjóta
múra hér á landi. En viðtökurnar
hafa stundum verið blendnar,
snemma heyrðust raddir um að þess-
ir íslensku höfundar væru langt á eft-
ir, Joyce hafi gert þetta allt löngu áð-
ur. Þessi viðhorf lýsa ótta sem ég held
að sé ástæðulaus. Við ættum frekar
að spyrja hvernig módernisminn er
endurnýjaður í íslensku samhengi og
hvernig hann verður einmitt öðruvísi
í nýju sögulegu samhengi – með
þessa sögu á bak við sig.“
Módernismi eða
póstmódernismi?
En er þessi íslenski módernismi, sem
er einhvers konar úrvinnsla á alþjóð-
legum módernisma, kannski frekar
póstmódernismi? Það hugtak, svo aft-
ur sé vikið að því, hefur meðal annars
verið skilgreint sem eins konar úr-
vinnsla eða viðbragð við módernisma.
„Hið sögulega samhengi íslenska
módernismans má kalla póstmódern-
ískt,“ segir Ástráður. „Hann sogar í
sig ýmislegt úr hinu póstmóderníska
ástandi um leið og hann nýtir sér og
vinnur úr fagurfræðilegum arfi mód-
ernismans. Stundum getur verið erf-
itt að skilja á milli módernisma og
póstmódernisma. Sérstaklega þegar
fagurfræðilegar spurningar eru ann-
ars vegar. Mikil áhersla hefur verið
lögð á sjálfhverfni póstmódernískra
bókmennta, að þetta séu bókmenntir
sem fjalla um bókmenntir, en þetta
einkenni var strax mjög áberandi í
módernískum verkum á fyrri hluta
tuttugustu aldar.“
En hver eru þá skilin á milli mód-
ernisma og póstmódernisma? Þú tal-
aðir um að síðarnefnda hugtakið lýsi
fyrst og fremst menningarástandi.
„Já, ég held að póstmódernismi
sem hugtak sé viðbragð við ákveðnu
menningarsamhengi sem breytist
nokkuð ört frá 1960 með gríðarlegum
vexti í fjölmiðlun, nýrri sam-
skiptatækni, auknu framboði af af-
þreyingarmenningu og sífellt óljósari
mörkum á milli menningar og mark-
aðar. En það er merkilegt að einmitt í
þessu nýja fjölmiðlaumhverfi verða
ýmsar spurningar módernismans
mjög aðkallandi. Gagnvirkni Netsins
kallar til dæmis að margra mati á
virkan og skapandi lestur, en er þetta
hin virka staða lesandans og áhorf-
andans sem Adorno og félagar í
Frankfurtarskólanum töluðu um frá
og með fjórða áratugnum og fundu
gjarnan í módernískri list? Módern-
isminn er því lifandi hugtak á póst-
módernískum tímum, margar lyk-
ilspurningar hans endurnýjast í
breyttu samhengi. Þar með er ég hins
vegar ekki að segja að módernisminn
hafi þurrkað út aðrar stefnur eða
hefðir. Þó að módernisminn hafi snú-
ist gegn raunsæishefðinni varð hún
ekki úrelt; realisminn hefur lifað og
endurnýjast fram til þessa dags. Við
þurfum að varast að skoða módern-
ismann sem tímabil einhvers konar
útþurrkunar annarra hræringa, hann
er miklu frekar margvísleg fag-
urfræðileg afstaða sem löngum hefur
þótt ögrandi.“
Endurmat
En hvernig er verið að rannsaka
módernisma núna? Kaflaskipting
ritsins gæti varpað ljósi á það.
„Já, bókin skiptist í ellefu kafla og
líklega of langt mál að tíunda þá. Ég
held að okkur Vivian hafi tekist að
velja býsna breiða og fjölhæfa sveit
fræðimanna í þessa vinnu. Þarna eru
margir þaulreyndir og alþjóðlega
kunnir fræðimenn sem hafa lengi
fylgst með og tekið þátt í módern-
ismaumræðunni, en við leituðum
einnig uppi yngri fræðimenn, m.a. til
að tryggja sem fjölbreytilegust rann-
sóknaviðhorf á þessu sviði. Í sumum
greinanna er hugtakið módernismi
sjálft endurmetið í ljósi fræðilegra
hræringa á síðustu árum og áratug-
um. Þá er einnig litið til landamæra
módernisma og annarra mikilvægra
hugtaka: hefðarinnar, framúrstefnu,
póstmódernisma. Bókin einkennist
m.a. af því að í stað þess að rembast
við að „loka“ hugtakinu, m.a. með því
að setja sögulegan endapunkt við
það, eins og oft hefur verið reynt að
gera í nafni póstmódernismans, þá
leitast höfundar við að kanna hið
margvíslega samhengi módernism-
ans og jafnframt samræðu hans við
þann menningarheim sem við búum
að flestu leyti ennþá í. Þarna eru t.d.
greinar um rýmiskennd í módern-
ískum sögum, um borgina í módern-
ískum verkum, um birtingarmyndir
bernskunnar, sköpunar, vitundar og
líkama; um módernískar aðferðir til
að tjá mikil áföll („tráma“), um við-
brögð módernismans við nýrri heims-
mynd vísinda, sálfræði, tækni, fjöl-
miðla og afþreyingar. Á hinn bóginn
er einnig fjallað um þátt módernism-
ans í áhuga 20. aldar manna á „frum-
stæðri“ menningu, goðsagnaarfi og
öðrum helgum teiknum í okkar ver-
aldlega samhengi. Enn aðrir höf-
undar fjalla um módernisma og vist-
fræði, kynþáttamál, kynjaviðhorf,
lífsreynslu útlaga og stjórn-
málaafstöðu (m.a. fasisma, en nokkrir
þekktir módernistar voru hallir undir
hann). Þá eru ótaldar greinar um
tengsl bókmennta við aðrar list-
greinar í ljósi þessa hugtaks: bygg-
ingarlist, tónlist, leikhús og ýmiss
konar sjónlistir. Ellefti og stærsti
kaflinn hefur að geyma greinar um
módernisma á ýmsum tungumálum
og menningarsvæðum, svo sem áður
var getið. Við reyndum ekki að þenja
okkur yfir öll þau lönd sem til greina
komu, heldur lögðum áherslu á fjöl-
breytileika. Fræðikonurnar þrjár
sem fjalla um ástralskan, franskan og
grískan módernisma fara t.d. mjög
ólíkar leiðir að efninu. Og þótt þarna
sé grein um spænskan módernisma,
þá er önnur sérstaklega um módern-
isma í Katalóníu þar sem dregnir eru
fram aðrir þræðir. Með þessu vildum
við tryggja að fram kæmi
margbreytileg mynd af módernism-
anum sem gæti örvað fjölmenning-
arlegan skilning á honum og jafn-
framt orðið uppspretta og hvatning
til enn frekari rannsókna,“ segir Ást-
ráður.
Módernisminn er bráðlifandi
Hvað er módernismi? Er hann lif-
andi enn? Hvernig skyldi rann-
sóknum vera háttað á þessu hug-
taki nú á nýrri öld? Og hvað varð
um póstmódernismann? Hér er
rætt við Ástráð Eysteinsson sem er
annar ritstjóri ríflega þúsund blað-
síðna greinasafns um módernisma.
Árvakur/RAX
Ástráður Bækurnar tvær eru samtals rúmlega þúsund blaðsíður í stóru broti en 65 fræðimenn frá
mörgum löndum rita greinar í þær að meðtöldum Ástráði og meðritstjóra hans Vivian Liska.
» Það má kannski segja að
módernisminn sé hinn nærtæki
en jafnframt óljósi arfur okkar –
hann er að sumu leyti orðinn hefð
en er einnig óljós vegna þess að við
getum ekki skilið á milli samtímans
og hans, þótt örvæntingarfullar
tilraunir til þess hafi vissulega ein-
kennt umræðuna um langt árabil.