Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.2008, Blaðsíða 4

Eftir Jón B.K. Ransu
ransu@mbl.is
Á
tímum þegar samruni list-
greina er hafður í háveg-
um og þeim hampað sem
samræma tjáningarmiðla
gegnir Þorvaldur Þor-
steinsson vissu forystu-
hlutverki, ekki bara
vegna hæfileika til að tjá
sig gegnum ólíka listmiðla heldur líka vegna
þróunarferlis sem hann hefur fetað allt frá
raunveruleikainnsetningum sem hann sýndi
fyrir tæpum 20 árum til fyrirlestra, námskeiða
og kennslu sem hann hefur einbeitt sér að und-
anfarin ár. Með fyrirlestrum, námskeiðum eða
kennslu er Þorvaldur engu að síður að sinna
myndlistarsköpun nema hvað hún er í fjarveru
hlutar og sjáanlegs viðfangsefnis og má jafnvel
segja að raunveruleikainnsetningar hans séu
ekki lengur settar á svið heldur er þeim nú
hrint í framkvæmd.
Á heimasíðunni www.kennsla.is má lesa um
það helsta sem Þorvaldur hefur verið að sýsla
á þessum vettvangi. Hins vegar eru þáttaskil í
starfsemi Þorvaldar þar sem hann undirbýr,
ásamt völdum hópi fólks, að koma hug-
myndum sínum um skapandi kennsluaðferðir í
framkvæmd undir yfirskriftinni „Tækifærið
Ísland“. Þorvaldur segir þetta nýja verkefni
allt eins geta heitið „Tækifærið manneskjan“,
enda sé viðfangsefnið alþjóðlegt og snúi að
umræðu sem eigi sér æ kröftugri málsvara um
allan heim.
Á næstu vikum mun birtast greinaröð eftir
Þorvald í Lesbók Morgunblaðsins þar sem
hann mun fjalla um verkfæri listarinnar í ljósi
eigin verka og fyrrgreindrar umræðu.
Þótti mér því ástæða til að heimsækja lista-
manninn á skrifstofu hans við Hafnarstræti,
fara yfir myndlistarferilinn og forvitnast nán-
ar um verkfæri listarinnar og skapandi afstöðu
til menntunar sem er Þorvaldi hugleikið.
Jón B.K. Ransu. Ég kynntist verkum þínum
fyrst þegar ég var í námi í Hollandi. Þú varst
þá á snærum bæði Lumern Travo gallerís í
Amsterdam og ZenoX í Antwerpen og varst að
sýna á fullu. Minnisstæðast á þessum tíma er
golfvöllur sem þú gerðir fyrir sýninguna „For
real now“ í borginni Hoorn árið 1990. Þetta var
18 holu völlur samanþjappaður á einni flöt.
Þorvaldur Þorsteinsson. Flötina hugsaði ég
sem „klímaxið“ eða hápunkt leiksins, án leiks-
ins. Þú þurftir bara að pútta. Taka síðasta
höggið í 18 útgáfum. Golfvöllurinn rímaði við
hljóðverk sem ég var nýbúinn að gera þar sem
samfelld fullnæging hljómaði út úr símaklefa í
þrjá sólarhringa.
Þessi verk voru gerð fyrir heim þar sem
enginn nennir að horfa á leikinn heldur bara
sjá mörkin, heim þar sem enginn nennir að
klífa fjallið og njóta þess að leyfa því að lyfta
sér smám saman heldur fer með þyrlu á topp-
inn.
Þetta voru fyrstu samfélagslegu verkin sem
ég gerði, þ.e. að efniviðurinn var sóttur beint
úr veruleikanum sem ég var staddur í.
J.B.K.R. Á þessum tíma var gríðarleg upp-
sveifla í samfélagslega tengdri list. Sér-
staklega í Hollandi, Þýskalandi og Belgíu og
man ég eftir brautryðjandi sýningum sem Jan
Hoet, þáverandi safnstjóri í Nútímalistasafn-
inu í Gent, stóð fyrir sem miðuðust við að
tengja listina íbúum borgarinnar, fá listamenn
til að sýna í íbúðarhúsum eða fá íbúa til að láta
eitthvað til safnsins sem listamenn gætu unnið
úr.
Þegar þú kemur heim frá Hollandi til Ís-
lands ertu nokkuð inni á þessari línu, að sækja
hráefni til fólksins og tengja listina út í lífið.
Gott dæmi er „Verkaskipti“, þegar þú sýndir
hversdagslega hluti sem þú fékkst að láni hjá
almenningi og með hverjum hlut fylgdi saga
sem útskýrði hvers vegna hluturinn væri
ómetanleg gersemi í huga eiganda hans. Þess-
ar sögur hlutanna breyta viðhorfi manns til
þeirra. En það virðist gegnumgangandi í list
þinni að vilja fá okkur til að horfa upp á nýtt og
ég velti fyrir mér hvert megi rekja þessa til-
hneigingu sem birtist svo skýrt í raunveru-
leikainnsetningum?
Þ.Þ. Það að horfa upp á nýtt má rekja til
„fyrirmyndarmyndanna“ sem ég gerði í MHÍ.
Þar gekkst ég við nánast einfeldningslegri ást
minni á ævintýrum og dæmisögum úr daglegu
lífi. T.d. af hundinum sem ég sá í barnablaðinu
Æskunni og hlaut að vera góður hundur af því
að undir myndinni stóð: „Góður hundur“. Svo
fylgdi saga af því hvernig hundurinn bjargaði
barni frá drukknun eða eitthvað álíka.
Í kjölfarið varð til urmull vatnslitamynda og
málverka með slíku myndefni, auk ótal texta-
brota um bernskuárin á Akureyri. Þetta varð
eins konar yfirlit eða skráning á flestu því sem
gaf lífinu merkingu þegar allt kom til alls,
hversu hallærislegt eða klisjukennt sem það
virtist við fyrstu sýn.
Þetta verður einna skýrast í verkinu sem þú
nefndir; „Verkaskipti“. Þar voru hversdags-
legir hlutir sýndir í upphöfnu samhengi lista-
safnsins, ásamt texta sem afhjúpaði þá sem
nokkurs konar töfragripi í lífi eigendanna.
Þetta er verk sem segir við áhorfandann:
„Sjáðu! Svona leynir tilveran á sér. Það er ekki
allt sem sýnist.“ Þetta er eins konar tilbrigði
við þessar andlegu vekjaraklukkur sem iðu-
lega verða á vegi okkar; upplifanir eða upp-
götvanir sem vekja til vitundar gagnvart því
sem er fyrir framan þig. Allt þetta sem sof-
andahátturinn og vaninn hefur gert þig blind-
an á.
J.B.K.R. Hér ertu kominn inn á athygl-
isverða sérstöðu lista. En að vakna til vitundar
er eitthvað sem gerist eingöngu gegnum upp-
lifun. Og kemur myndlistin þá sérlega sterk
inn þar sem myndlistarmaðurinn er markvisst
að skapa vettvang fyrir upplifun.
Þ.Þ. Það er akkúrat þarna sem listin hefur
yfirburði í því að vekja og skapa vitund um
virknina í hverjum einstaklingi. Í staðinn fyrir
að útskýra allt með rökrænum hætti gefur list-
in fólki færi á að upplifa inntakið eða orkuna í
sjálfu sér. Þú sem listamaður segir ekki öðrum
hvað þeir eigi að sjá eða skilja. Þú skapar að-
stæðurnar en sá eða sú sem samþykkir að
ganga inn í þær skapar sína eigin upplifun.
En það er líka þarna sem samtímalistin er
svo oft vanmetin. Þegar einblínt er á hana sem
verðmerktan hlut eða sem fagurfræðilegt fyr-
irbæri inni í stofu gleymist iðulega þessi stór-
kostlegi eiginleiki hennar að geta verið vett-
vangur upplifunar eða uppgötvana sem breyta
sjónarhorni þínu á lífið, gefa þér brot af sjálf-
um þér sem fylgir þér alla ævi. Upplifunin eða
uppgötvunin er þá hafin yfir hlutinn og verður
algerlega þín.
J.B.K.R. Á sýningunni „Port of art“ í landa-
mæraþorpinu Kotka í Finnlandi árið 1995
byggðir þú varðturn á miðju torginu. Þaðan
bárust svo þakkir úr gjallarhorni til hvers ein-
asta íbúa bæjarins fyrir framlag hans eða
hennar til listarinnar. Þarna er listaverkið
markvisst gert til að vekja til vitundar, en með
því að nafngreina alla íbúana og þakka þeim
fyrir framlag þeirra til listarinnar þá tengir þú
listaverkið þeim sjálfum.
Þ.Þ. Og geri þá líka ábyrga fyrir því. Með
því að þakka einhverjum fyrir eitthvað gerirðu
hann ábyrgan fyrir því. „Þakka þér fyrir fram-
lag þitt til listarinnar“ er einnig áminning um
að við séum partur af einni heild, að þitt fram-
lag sé ekki síður mikilvægt en allra þessara
„kostunaraðila“ sem iðulega eru nefndir til
sögunnar í fínni lummuboðum.
J.B.K.R. Árið eftir varðturninn í Finnlandi
varst þú með einkasýningu í Listasafninu á
Akureyri, þínum heimabæ. Þetta var umtöluð
sýning og margir menningarvitar völdu hana
bestu sýningu ársins jafnvel þótt þeir hefðu
ekki séð hana, sem mér þykir táknrænt þar
sem hluturinn sem slíkur fór hægt og sígandi
að hverfa úr list þinni upp frá þessu. Hver var
undanfari þess að hluturinn eða myndin fór
hverfandi?
Þ.Þ. Ég held að mitt fyrsta verk, þar sem
viðfangsefnið birtist aðeins í huga áhorfand-
ans, hafi verið á sýningunni „Fyrir ofan garð
og neðan“ á Listahátíð árið 1990. Þetta var
strompur með sjónvarpsloftneti sem stóð í
miðjum garði og vísaði greinilega til þess sem
ekki sást, þ.e. hússins undir.
Þetta endurtók sig síðan í ýmsum myndum
á næstu árum, eins og á sýningunni „Skúlptúr,
skúlptúr, skúlptúr“ á Kjarvalsstöðum árið
1994 þar sem þú gast gengið í gegnum æf-
ingaíbúð Slökkviliðsins í Reykjavík. Þar var
allt að finna nema sjálfan eldinn.
„Söngskemmtun“ sem varð til í sýning-
arsalnum Tuttugu fermetrar árið 1998 og síðar
endurgerð víða um Evrópu, er annað dæmi.
Þar komum við að lokuðum dyrum söng-
skemmtunar og við sjáum eingöngu yfirhafnir
þeirra sem komið höfðu í tæka tíð. En gegnum
vegginn ómuðu söngvarnir og inn á milli barst
lófatak gestanna og kynningar kórstjórans til
okkar sem úti biðum. Og þó þetta væri aðeins
upptaka á geisladiski gat fólk auðveldlega séð
fyrir sér salinn og sumir biðu á aðra klukku-
stund eftir hléinu sem aldrei kom, í von um að
komast inn.
J.B.K.R. Eftir að vinna verk í fjarveru hlut-
ar eða sjáanlegs efnis samræmdir þú mynd-
listina öðru formi, þ.e. fyrirlestraformi, nám-
skeiðahaldi og kennslu. Um leið ferðu
opinberlega að gagnrýna kerfishugsun og að
hvetja til skapandi hugsunar. Hvernig kom
þetta til?
Þ.Þ. Árið 2003 var ég beðinn að taka þátt
norrænni sýningu í Rúmeníu sem átti að fjalla
um framtíð landsins, hvorki meira né minna.
Ég vissi álíka lítið um Rúmeníu og framtíðina
og því var úr vöndu að ráða. En af því að lista-
maðurinn þarf ekki að vita, bara treysta, þá
varð útkoman eitt af mínum uppáhalds-
verkum. Það heitir „Wanted“ (Eftirlýstur) og
var unnið í samvinnu við 15 munaðarlaus ung-
menni í borginni Iasi í norðausturhluta lands-
ins. Það birtist í formi 15 auglýsinga frá lög-
reglunni þar sem lýst var eftir krökkunum
með svarthvítri mynd og texta undir. Textinn,
sem að jafnaði fjallar um glæpinn sem viðkom-
andi er eftirlýstur fyrir, reyndist hins vegar
vera lýsing á helstu mannkostum unglinganna
og hæfileikum, hvort sem það fólst í því að
geta blístrað öðrum betur, hafa áhuga á arki-
tektúr, vera frábær í stærðfræði eða fótbolta,
góð við dýr eða traustur vinur. Þarna gastu
lesið um hvað þetta unga fólk dreymir um að
gera við líf sitt, hvað það hefur í raun af miklu
að miðla og mikið að gefa. Lokasetningin;
„Lýst er eftir Vladim fyrir framtíð Rúmeníu“
varð þannig mjög skiljanleg eftir að hafa lesið
um Vladim í auglýsingunni. Það var verið að
lýsa eftir einhverju sem sannarlega er til en
hefur ekki fundið sér viðurkenndan farveg eða
fengið tækifæri til að blómstra.
Reynslan af að vinna þetta verk opnaði augu
mín gagnvart einfaldri spurningu: Af hverju
Rúmenía? Hvað með Ísland? Er ekki full
ástæða til að við lýsum eftir sjálfum okkur
þrátt fyrir alla okkar veraldlegu velmegun,
eða kannski vegna okkar veraldlegu velmeg-
unar? Erum við ekki öll meira eða minna týnd?
Komum við ekki flest eins og ofureinfölduð
kópía af sjálfum okkur út úr skólakerfinu?
Lærum við ekki meira um málfræði en eigin
mennsku í grunnskóla?
Í kjölfarið fór ég að halda fyrirlestra og
námskeið þar sem í raun er verið að lýsa eftir
Tækifærið manneskjan
„Tækifærið Ísland“ er yfirskrift verkefnis
sem Þorvaldur Þorsteinsson myndlist-
armaður er að undirbúa ásamt völdum hópi
fólks, en þar er unnið að því að koma hug-
myndum hans um skapandi kennsluaðferðir í
framkvæmd. Þorvaldur segir að verkefnið
gæti allt eins heitið „Tækifærið manneskjan“
enda sé viðfangsefnið alþjóðlegt og snúi að
umræðu sem eigi sér æ kröftugri málsvara
um allan heim.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Þorvaldur „Þegar hver skóladagur verður deigla nýrra viðhorfa og uppgötvana, jafnt hjá nemendum og kennurum, og ferðalagið sannarlega
mikilvægara en áfangastaðurinn, þá förum við að sjá breytingar í samfélaginu öllu,“ segir Þorvaldur Þorsteinsson.
4 LAUGARDAGUR 5. APRÍL 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók