Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.2008, Side 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. JÚLÍ 2008 3
lesbók
Eftir Val Gunnarsson
valurgunnars@gmail.com
Þ
egar stígið er inn í Gljúfra-
stein, heimili nóbelsskálds-
ins Halldórs Laxness, er
manni þegar í stað afhent-
ur iPod sem er kyrfilega
merktur bankanum Glitni.
Það er eins og mig minni að
fjölskylda skáldsins hafi af-
hent Gljúfrastein þjóðinni að gjöf og því spyr
ég afgreiðslustúlkuna að hvaða leyti Glitnir
tengist nóbelsskáldinu. Skrifaði hann ekki bók
sem hét Íslandsklukkan, eða var það Ís-
landbankinn? Afgreiðslustúlkan svarar því að
Glitnir hafi gefið safninu iPodana. En eins og
einn ævisöguritari Laxness orðaði það, þá er
hádegisverðurinn aldrei ókeypis. Eitthvað hef-
ur Glitnir talið sig vera að fá út úr viðskiptum
þessum.
Líklega snýr skáldið sér við í gröfinni ef
hann fær spurnir af því að hver sá sem heim-
sæki heimili hans sé afhent auglýsing frá
banka. Það er ekki síður sorglegt að aðkoma
Glitnis að heimilinu er á engan hátt nauðsyn-
leg til þess að reka safnið. Þessir iPodar kosta
ekki nema nokkra tugi þúsunda samanlagt,
bankinn er þannig búinn að stimpla sig inn í
þjóðararfinn fyrir slikk.
Halldór Laxness er látinn og því ekki spurð-
ur álits þegar ævistarf hans er selt í auglýs-
ingaskyni. Ég hef því miður ekki komið á Þór-
bergssetur í Hala í Suðursveit, en ég vona þó
að arfleifð hans sé ekki einnig notuð til þess að
auglýsa einhvern bankann. Aðrir núlifandi
listamenn hafa þó með fúsum og frjálsum vilja
selt list sína hinum ýmsu fyrirtækjum, ýmist
með því að semja fyrir þá ný verk eða leyfa
þeim afnot af gömlum.
List gegn stríði
En skiptir þetta allt saman einhverju máli? Er
ekki alveg sama hvað listamönnum finnst
hvort eð er?
Dæmin sýna annað. Varðandi helstu deilu-
mál samtímans hafa listamennirnir einmitt lát-
ið til sín taka svo um munar. Listamenn af
ýmsum toga, jafnt hérlendis sem erlendis, hafa
átt stóran þátt í að snúa almenningsálitinu
gegn Íraksstríðinu. Sem dæmi má nefna lög
eins og „Let’s Impeach the President“ með
gamla brýninu Neil Young, eða „When the
President Talks to God“ með nýliðunum í
Bright Eyes, eða kvikmyndir eins og Rendi-
tion eða In the Valley of Elah. Listamenn áttu
einnig ríkan þátt í að snúa almenningsálitinu
gegn Víetnamstríðinu á sínum tíma með slag-
orðum eins og „Give Peace a Chance“, og lík-
lega er það að miklu leyti skáldum hippakyn-
slóðarinnar að þakka að stríðinu loksins lauk.
Listamenn hippatímabilsins áttu einnig ríkan
þátt í að beina sjónum manna að umhverf-
isvernd, og áttu þátt í að koma henni inn í al-
menna umræðu þar sem hún hefur verið síðan.
Náttúran hefur einmitt löngum verið lista-
mönnum hugleikin, líklega alveg síðan í róm-
antíkinni á 19. öld ef ekki lengur, Jónas Hall-
grímsson orti jú um fegurð náttúrunnar og
síðar skrifaði Halldór Laxness grein sem bar
nafnið „Hernaðurinn Gegn Landinu“.
Sungið fyrir umhverfið
Það er ekki síður á okkar tímum sem lista-
menn hafa látið til sín taka á þessum vettvangi.
Listamenn hérlendis hafa undanfarið barist
ötullega gegn Kárahnjúkavirkjun, og þó að
virkjunin hafi eigi að síður risið hafa þeir
vissulega átt sinni þátt í umræðunni. Hinn 28.
júní þessa árs héldu Björk og Sigur Rós
ókeypis stórtónleika til að vekja athygli á um-
hversvernd. Er það ekki í fyrsta skiptið, því að
hinn 7. janúar 2006 komu Björk og Sigur Rós
einnig fram á stórtónleikum í Laugardalshöll
fyrir sama málstað undir yfirskriftinni „Ertu
að verða náttúrulaus?“ Einnig komu fram Da-
mien Rice, Damon Albarn, Egó, Hjálmar og
fleiri, ásamt listamönnum úr öðrum geirum,
svo sem Roni Horn, Andra Snæ og Gjörn-
ingaklúbbnum. Er þetta eitt helsta dæmið sem
af er öldinni hérlendis um að listamenn sam-
eini krafta sína og nýti þá athygli sem þeir
allajafna fá til að vekja athygli á einhverjum
málstað.
Sá hængur var hinsvegar á að kvöldið áður
hafði Toyota haldið tónleika á sama stað þar
sem fram komu einnig Hjálmar ásamt Mínus,
Bang Gang og Brain Police. Var málstaður
fyrri tónleikanna hinsvegar að vekja athygli á
nýrri smábifreið frá Toyota.
Endalok pönksins
Sumir urðu til þess að rugla þessum tveimur
tónleikum saman, enda tímasetning Toyota
varla tilviljun ein. Nýlega tókst svo Toyota að
koma vörumerki sínu á einn helsta listamann
þjóðarinnar, þó með fullu samþykki hans. Það
verður stöðugt erfiðara að taka mark á lista-
mönnum ef þeir eru eina mínútuna að segjast
tjá sínar dýpstu tilfinningar og þá næstu að
reyna að selja manni japanska fólksbíla.
Megas er áhrifamikill listamaður. Toyota
telur hann nógu áhrifamikinn til þess að telja
fólki trú um að kaupa bíla sína. Og aðrir lista-
menn fylgja fordæmi hans líka, svo líklega má
tala um margföldunaráhrif.
Óttarr Proppé og hljómsveit hans Rass voru
um skeið með pólitískustu listamönnum þjóð-
arinnar, nokkurskonar póstmódernískir Ut-
angarðsmenn fyrir nýja öld. Nýlega endur-
samdi Óttarr lag sitt „Burt með kvótann“, og
seldi það símafyrirtækinu Tali. Hið nýja slag-
orð er: „Skítt með kerfið“. Þegar þetta er not-
að til að reyna að fá fólk til að kaupa símaá-
skrift má með vissu segja að pönkið sé dautt.
Aftur til miðalda?
Í þeirri umræðu sem spratt upp í kjölfar
Toyota-auglýsingarinnar héldu sumir því fram
að „þetta hefur alltaf verið svona“, og sögðu að
listin hafi ávallt verið söluvara og þannig lítið
frábrugðin öðrum vörum. Þetta er ekki alls-
kostar rétt. Í raun þurfum við að fara um 500
ár aftur í tímann til þess að finna tímabil þar
sem listin var flokkuð með öðrum varningi.
Í Evrópu á miðöldum voru listamenn ým-
iskonar iðulega taldir til handverksmanna.
Voru þeir mikils eða lítils metnir eftir því hvort
handverk þeirra var gott eða slæmt. Engum
datt hinsvegar í hug að þeir ættu að hafa ein-
hverja sérstaka skoðun á þjóðfélagsmálum, þó
að líklega væri hægt að finna eitt og annað til
að gagnrýna í samfélagsgerð þeirri sem ríkti á
miðöldum. Enda voru flest verk listamanna
þeirra tíma til þess gerð að dásama konunga
og klerka.
En með endurreisninni og enn fremur með
upplýsingunni breyttist hlutverk listamanns-
ins, samfara því að konungarnir og klerkarnir
misstu alræðisvald sitt yfir hugmyndum fólks.
Listamenn töldu sig oftast vera að miðla ein-
hverskonar sannleik. Og hinir fremstu þeirra
voru og hlaðnir lofi og kallaðir snillingar.
Síðasti séns
Á sama tíma og aftur er farið að deila um hvort
að Guð skapaði heiminn á sex dögum eða ekki
er aftur farið að velta því fyrir sér hvort að list-
in þjóni í raun einhverjum tilgangi fram yfir
aðrar vörur. Fyrir nokkrum árum hefði sú
spurning þótt nánast kjánaleg, svo augljóst
væri að hún skipti máli. En þessa dagana virð-
ast fæstir reiðubúnir til þess að verja hana frá
ágangi markaðsaflanna, síst af öllu listamenn-
irnir sjálfir sem vilja ólmir komast í auglýs-
ingatekjur og vinna jafnvel margir hjá auglýs-
ingastofum á daginn.
Það er þó gott að vita að sumir reyna að
beita listinni til þess að bjarga umhverfi sínu
eða þá almenningi í Írak. En brátt fer að líða
að því að það er ekki lengur nóg að spyrja
hvort listin geti bjargað heiminum, heldur
verði maður að spyrja hvort hún geti bjargað
sjálfri sér. Því það þjóðfélag sem sér ekki leng-
ur muninn á auglýsingum og list er ekki þjóð-
félag sem á glæsta framtíð fyrir höndum.
Getur listin bjargað sjálfri sér?
Listamenn hafa oft beitt sér fyrir hina ýmsu
málstaði og haft mikil áhrif. Upp á síðkastið
hefur þó orðið æ algengara að þeir noti áhrif
sín til að auglýsa vörur í staðinn. Er enn hægt
að ætlast til þess að listin hafi eitthvað að
segja, eða er hún bara söluvara eins og allt
annað.
»Nýlega endursamdi Óttarr Proppé lag sitt „Burt með kvót-
ann“, og seldi það símafyrirtækinu Tali. Hið nýja slagorð er:
„Skítt með kerfið“. Þegar þetta er notað til að reyna að fá fólk til
að kaupa símaáskrift má með vissu segja að pönkið sé dautt.
Björk Listamenn hérlendis hafa undanfarið barist ötullega gegn Kárahnjúkavirkjun, og þó að virkjunin hafi eigi að síður risið hafa þeir vissulega átt sinni þátt í umræðunni.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Megas orti vísu á nýlegri plötu sem margir tóku
sem kaldhæðni, en líklega var honum dauðans
alvara. Kvað hann þar rímu sem gæti ef til vill
orðið eftirmæli íslenskrar menningar:
Ég hef ekki á menningunni mætur,
sagði hann; hún mætti sleppa því að fara á fætur
og bara selja sig einsog hún er – í bælinu allsber
uns hún breytist í rottuholu í gróinni tóft
en það er vissulega ekki við hana sjálfa að sakast
heldur þá sem malla þessa menningarsótt.
Eftirmæli íslenskrar menningar