Morgunblaðið - 30.10.2008, Blaðsíða 24

24 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 30. OKTÓBER 2008
HVER er ástæða
þess að fámennum
hópi tókst að koll-
steypa íslensku hag-
kerfi. Víst skipti máli
offar einstakra útrás-
arvíkinga og ennþá
frekar ef rétt er að
menn hafi skotið millj-
örðum undan til skat-
taparadísa suður í
heimi. En þegar þeir ósvífnustu hafa
verið metnir og einstaka óhappaverk
tekin til skoðunar sjáum við líklega
að ekkert af þessu breytir heild-
armyndinni.
Óhappadagurinn
12. janúar 1993
Hinn raunverulegi sökudólgur alls
þessa er vitaskuld löggjafarvaldið og
þeir sem þar eru í forsvari. Ekki
vegna sértækra verka einstöku ráð-
herra eða rangrar ákvarðanatöku
framkvæmdavaldsins. Það er mjög
hrópað á eftirlitsiðnaðinn í fjármála-
lífinu en sjálfum er mér til efs að eft-
irlitsiðnaðurinn einn hefði getað bet-
ur. Sökin liggur hjá Alþingi sem
ákvað 12. janúar 1993 að fela Evr-
ópusambandinu hluta af því valdi
sem fram til þess tíma var Alþingis
og þjóðarinnar. Þetta var gert með
EES-samningnum. Enginn þing-
manna Framsóknarflokksins studdi
þann gerning.
Við sem lýstum á þeim tíma and-
stöðu okkar við EES-samninginn
gerðum það einkanlega á forsendum
fullveldis og frelsis þjóðarinnar.
Engan okkar óraði þá fyrir að kerfi
sem smíðað var af hundruðum þús-
unda skriffinna í Brussel gæti verið
svo ófullkomið sem raun ber vitni. Á
annan áratug hafa þjóðir ESB og
EES móttekið tilskipanir frá Bruss-
el og gert að lögum sínum.
Missmíði á fjórfrelsinu
Nú kemur í ljós að í lagaumhverfi
og tæknilegri útfærslu á svokölluðu
fjórfrelsi eru slíkar missmíðir að
jafnvel formaður Sjálfstæðisflokks-
ins er farinn að vísa í EES-
samninginn sem orsök. Kerfi þetta
gaf allskonar æv-
intýramönnum lausan
tauminn í viðskiptum
milli þjóðríkja eins og
engin landamæri væru
til. Þegar kemur að
ábyrgð og uppgjöri
sjáum við að eftirlit inn-
an hins evrópska skrif-
ræðis einkennist af
magni en ekki gæðum.
Engin trygging er
fyrir því í kerfi þessu að
sá sem er ábyrgur viti
af ábyrgð sinni og raun-
ar eru lagaóvissur í þessum efnum
svo miklar að þegar hefur kostað
milliríkjadeilur, fleiri en bara þær
sem eru milli Íslands og Bretlands.
Á undan okkur deildu t.d. Írar og
Danir um hliðstæða hluti. Verst er
að ekkert þjóðríkjanna tók á sig að
bera almennilega ábyrgð á að hlut-
irnir væru í lagi. Allir treystu skriff-
innunum sem eru líka um 700 þús-
und í einni borg.
Kerfi sem enginn skildi
Vissulega hafa allar smáþjóðir far-
ið þá leið í lagasetningu að taka mið
af lögum stærri nágranna sinna. Það
gerðum við Íslendingar um aldir og
fluttum inn skandinavísk lög allt frá
árinu 930 og til okkar daga. En slík
yfirfærsla var gerð með þeim hætti
að íslensk yfirvöld þurftu í hvert
sinn að gæta að hvernig ein flísin
félli þar að annarri.
Með innleiðingu EES – var sú að-
gætni ekki lengur fyrir hendi enda
um að ræða yfirfærslu sem gilti í
senn um heila álfu þar sem við telj-
umst nokkur prómill af heildinni,
náum ekki tíunda hluta af prósenti.
Kerfið er í ofanálag svo flókið og
risavaxið að í reynd var útilokað að
nokkur hér heima gæti haft yfirsýn
yfir það og reyndar ekki heldur svo í
sjálfri London að nokkur hafi skilið
það til fulls. Að minnsta kosti ekki
Gordon Brown. Þannig hafa sér-
fræðingar, erlendir og innlendir, tal-
ið allt þar til í haust að innan evru-
svæðisins væri samábyrgð Evrópska
seðlabankans fyrir hendi en nú kem-
ur í ljós að hún er alls ekki til. Og við
hefðum því í engu verið betur stadd-
ir innan evrusvæðis.
Allt bar því að þeim sama brunni
að allir treystu í blindni á kerfi sem
enginn gat skilið til hlítar. Nú reka
Evrópuþjóðirnar sig illa á og Icesave
dæmið íslenska er aðeins dropi í
þeirri mynd. ESB-þjóðirnar deila
um ábyrgð á bönkum og draga sig sí-
fellt meir að eigin hagsmunum.
Hagsmunir þjóða
og hagsmunir stórfyrirtækja
Í reynd hefur ríkisstjórnum allra
Evrópuríkjanna verið kippt til þess
raunveruleika að verða að gæta að
eigin hagsmunum og sínu eigin fólki.
Þau draga sig því í fleiri og fleiri at-
riðum frá heildarhagsmunum Evr-
ópu. Og eðlilega vaknar spurningin:
Hverjir voru þessir heildarhags-
munir? Voru það ekki hagsmunir
fólksins.
Þegar að er gáð hefur ESB eink-
anlega tekið mið af hagsmunum
stórra efnahagsheilda, stórfyr-
irtækja og einokunar og engin til-
viljun að hér heima höfum við einnig
þokast nær einokunarkapítalisma
allan EES-tímann. Á erfiðleikatím-
um verða allar ríkisstjórnir að gæta
hagsmuna sinnar eigin þjóðar og allt
gildismat færist nær raunverulegum
hagsmunum kjósenda.
Vegna EES-samningsins gátum
við ekki tryggt dreifða eignaraðild
bankanna sem með öðru stuðlaði að
þeirri óskemmtilegu mynd við-
skiptalífsins sem við blasir. Við gát-
um ekki gengið gegn fjórfrelsinu og
bannað bönkum að starfa utan Ís-
lands. Það var mögulegt að stöðva
opnun nýrra útibúa en útilokað að
stöðva það sem í gang var komið.
Hendur Alþingis til að hafa áhrif
hafa verið bundnar og tíska sam-
félagsins, mótuð af fjölmiðlum tísku-
auðvaldsins, hefur stutt alla þá reg-
infirru.
Sökudólgurinn er Alþingi
Bjarni Harðarson
skrifar um flókið
laganet EES
»Engan okkar óraði
þá fyrir að kerfi sem
smíðað var af hund-
ruðum þúsunda skrif-
finna í Brussel gæti ver-
ið svo ófullkomið sem
raun ber vitni.
Bjarni Harðarson
Höfundur er alþingismaður.
RÁNIÐ á eigum
Kaupþings banka í
Bretlandi á sér engar
hliðstæður í sam-
skiptum ríkja.
Breskum almenningi
og heimsbyggðinni
allri verða vonandi æ
betur ljós gríðarleg mistök Gordons
Browns forsætisráðherra, þegar
hann beitti hryðjuverkalögum til að
gera upptækar eignir Kaupþings í
Bretlandi. – Breska heimsveldið
skyldi loks ná fram hefndum á „litla
Íslandi“ eftir smánarlegan ósigur í
þorskastríðinu.
Lágkúruleg framganga Browns
virðist hafa átt að bæta upp dvínandi
vinsældir hans í heimalandinu. Í ör-
væntingu sinni hikar Brown ekki við
að stefna heiðri eigin lands í hættu.
Til þess mátti fórna nágrannaríkinu
Íslandi. Hvílík hetja!
Öllum er fullljóst að íslensk
stjórnvöld hafa því miður haldið illa
á þessu máli. Sein viðbrögðin og ráð-
leysi þeirra sýna hve vanhæf þau eru
til að takast á við þá alvarlegu
kreppu sem nú ríkir í landinu. Þar
má vart á milli sjá hvor er úrræða-
lausari, Geir eða Gordon.
Brown forsætisráðherra og Dar-
ling fjármálaráðherra telja sig vinna
frækin hreystiverk fyrir hönd
heimsveldisins með því
að útnefna 300 þús.
vopnlausa Íslendinga
sem hryðjuverkamenn.
Bresk stjórnvöld ræna
íslensk fyrirtæki eigum
sínum í skjóli hryðju-
verkalaga og stofna af
ráðnum hug íslensku
efnahagslífi í bráða
hættu. Af þeirra völd-
um verða nú þúsundir
Íslendinga atvinnu-
lausar og efnhagslíf
þjóðarinnar í uppnámi. Íslensk
heimili fá nú að kenna á hug breska
heimsveldisins til nágranna sinna í
norðri.
Málsókn á hendur breskum
stjórnvöldum þegar í stað
Að mínu mati á að kanna allar leið-
ir til að sækja þá Brown forsætisráð-
herra, Darling fjármálaráðherra
sem og bresku ríkisstjórnina alla til
saka að alþjóðalögum og krefjast
bóta fyrir hermdarverk og aðför að
efnahag þjóðarinnar og trúverð-
ugleika íslenska ríkisins. Það er
skaði hversu íslensk stjórnvöld hafa
verið sein á sér að höfða mál gegn
breskum stjórnvöldum.
Ekkert hefur komið fram um að
Kaupþing banki hafi gerst sekur um
brot á breskum lögum með því að
geta ekki staðið við skuldbindingar
þar í landi. Þvert á móti er talið að
hann hefði getað það, hefði hann
fengið frið til þess.
Hafi hins vegar verið ágreiningur
um þessi mál átti skilyrðislaust að
leysa hann með samningum í stað
þess að grípa til grimmilegra hryðju-
verkalaga. Og þó Icesave-reikning-
arnir reynist ein allsherjar svika-
mylla og afleiðingar gerða þeirra
Landsbankamanna séu bein hryðju-
verk gagnvart íslensku þjóðinni er
framganga Breta í okkar garð engu
að síður vítaverð.
Gamla nýlenduveldið
Aðrar þjóðir, bankar og fyrirtæki
sem áður höfðu talið óhætt að geyma
fé sitt í Bretlandi munu nú íhuga al-
varlega stöðu sína. Breska heims-
veldinu er greinilega ekki treyst-
andi. Við eigum ekki að sýna Bretum
neina pólitíska linkind í þessu máli
heldur er skylda okkar að vara al-
þjóðasamfélagið við yfirgangi þeirra
og lögbrotum gagnvart Íslendingum
og sækja þá til saka. Með aðgerðum
sínum hefur Brown fært gamla
breska heimsveldið aftur um aldir til
hins forna nýlendutíma.
Hryðjuverkaráðherrar
breska heimsveldisins
Jón Bjarnason er
ósáttur við breska
forystumenn og vill
hefja málsókn gegn
þeim
» Í örvæntingu sinni
hikar Brown ekki
við að stefna heiðri eigin
lands í hættu. Til þess
mátti fórna nágranna-
ríkinu Íslandi.
Hvílík hetja!
Jón Bjarnason
Höfundur er alþingismaður.
JÓN Baldvin
Hannibalsson, fyrr-
verandi ráðherra og
guðfaðir fyrstu rík-
isstjórnar Davíðs
Oddssonar, er nú
komin í hlutverk
mótmælandans, þess
sem hefur loksins
fengið sig fullsaddan af ástandinu
á landinu gamla. Jón Baldvin
kemur nú fram fyrir þjóð sína
fullur vandlætingar og krefst
svara, spyr hvort þetta hafi allt
verið fyrirsjáanlegt og hvort
þetta hafi verið fyrirbyggjanlegt.
Hann svarar báðum spurning-
unum játandi: „Þetta var fyr-
irsjáanlegt og þetta var fyr-
irbyggjanlegt,“ segir Jón Baldvin
fyrir fram mannfjöldann á Aust-
urvelli sem klappar honum lof í
lófa. Loksins er kominn fram á
sjónarsviðið maður sem töggur
er í. Loksins er fundinn maður
sem þorir, getur og vill leiða þjóð
sína út úr vandanum mikla. Og
Jón Baldvin tekur við lófaklapp-
inu bljúgur og saklaus líkt og
hann hafi hvergi komið nærri
málum.
Jón Baldvin Hannibalsson,
fyrrverandi ráðherra, hefur rétt
fyrir sér. Þetta var allt saman
fyrirsjáanlegt. Sjálfur reri hann
við annan mann frá Reykjavík út
í Viðey fyrir 17 árum og kom að
landi aftur með feng sem kall-
aður var Hvítbók og hafði að
innihaldi sáttmála fyrstu rík-
isstjórnar Davíðs Oddssonar.
Velferð á varanlegum grunni
hét sáttmálinn sá, hvorki meira
né minna. Þar er leiðin mörkuð
til þeirrar framtíðar sem þá
kumpána tvo dreymdi um að
leiða landið til. Draumur þeirra
var, eins og segir í stjórnarsátt-
mála þeirra félaga, að „breyta
ríkisfyrirtækjum í hlutafélög,
hefja sölu þeirra, þar sem sam-
keppni verður við komið, breyta
þjónustustofnunum í sjálfstæðar
stofnanir, sem taki í
auknum mæli gjöld
fyrir veitta þjónustu.
Verkefni í ríkisrekstri
verði boðin út.“ Í
draumalandi þeirra
Jóns Baldvins og
Davíðs átti að ná
„… sáttargjörð um
sanngjörn kjör, þann-
ig að auknar þjóð-
artekjur skili sér í
bættum lífskjörum
m.a. með aðgerðum í
skatta- og fé-
lagsmálum, sem koma hinum
tekjulægstu og barnafjölskyldum
að gagni.“ Í sáttmála Jóns Bald-
vins við Davíð Oddsson segir jafn-
framt að „fyrir því er margföld
reynsla hér á landi og annars
staðar að í atvinnu- og viðskipta-
lífi er markaðsbúskapur besta
lausnin“ og þeir vinir höfðu uppi
áform um að sameina nokkra op-
inbera sjóði og: „Þegar réttar að-
stæður skapast verður hlutur rík-
isins seldur.“
Allt gekk þetta eftir. Opinber
fyrirtæki voru seld (gefin, segja
sumir), gjöld voru í auknum mæli
innheimt fyrir þjónustu sem áður
var ekki gert, markaðurinn svo-
kallaði fékk lausan tauminn eins
og Jón Baldvin samdi um við
Davíð og allt fór sem þeir félagar
sömdu um í Viðey og fært var í
bókina góðu. Það er því í besta
falli broslegt að verða vitni að því
að nú skuli annar höfundur Við-
eyjarsáttmálans telja sig þess
verðugan að leiða götumótmæli
gegn því ástandi sem gjörðir hans
sjálfs hafa leitt til. Gamli ráð-
herrann úr ríkisstjórn Davíðs
Oddssonar er ekki trúverðugur í
hlutverki mótmælandans á kass-
anum á Austurvelli.
Mótmælandinn
Björn Valur Gísla-
son segir Jón Bald-
vin ekki trúverð-
ugan til að leiða
götumótmæli
Björn Valur Gíslason
» Og Jón Baldvin tek-
ur við lófaklappinu
bljúgur og saklaus líkt
og hann hafi hvergi
komið nærri málum.
Höfundur er varaþingmaður.
OKKUR urðu á skelfileg mis-
tök, en hver verður næsti leikur?
Öllum verða á mistök, en næsti
leikur sker úr um visku manna.
Framtíð okkar sem þjóðar ræðst
af því hvort okkur auðnast að
gera það besta úr stöðunni. Þjóðin
og þeir sem taka ákvarðanir um
næsta leik þurfa að vita hvaða
ákvarðanir eða ákvarðanaleysi,
aðgerðir eða aðgerðaleysi höfðu
þær skelfilegu afleiðingar sem við
horfumst nú í augu við. Traust
milli manna, milli þjóða, leggur
grunn að velsæld og hamingju.
Ákvarðanir og athafnir stjórn-
valda þurfa að njóta trausts al-
þýðu manna, trausts stjórnvalda
erlendis og trausts í alþjóðlegri
fjármálastarfsemi. Andhverfan er
vantraustið sem nú ríkir milli
banka, milli þjóða, milli embættis-
manna og milli stjórnmálamanna.
Það er að keyra efnahagskerfi
heimsins í þrot. Til skamms tíma
þekktu tiltölulega fáir til lands og
þjóðar. Á erlendri grund mættum
við lengst af forvitni og velvild
þeirra sem á annað borð þekktu
eitthvað til. Svo fór jákvæð at-
hygli beinast að okkur. En nú hef-
ur dæmið snúist við. Íslendingar
hafa í einu vetfangi orðið frægir
að endemum. Frægir fyrir að
ætla sér um of og kunna ekki fót-
um sínum forráð. Þverstæðan er
þó að í kreppu okkar felast tæki-
færi og möguleikar.
Við þurfum að greina orsakir
og meta stöðuna. Velja þarf til
verksins hóp undir forystu leið-
toga. Vandi er að velja rétta
menn. Þeir þurfa að vera af báð-
um kynjum, mismunandi í aldri
og hafa mismunandi menntun og
reynslu. Þeir þurfa að njóta
trausts, heima og erlendis. Þeir
mega hvorki vera hluti af flokka-
dráttum og hagsmunakerfi, né
bundnir á klafa fyrirfram gefinna
hugmyndakerfa.
Gera þarf hreint fyrir okkar
dyrum af hreinskilni. Trú um-
heimsins á niðurstöður og aðgerð-
ir til lausnar er grundvallaratriði.
Traust íslensku þjóðarinnar þarf
að vera með sama hætti.
Leita þarf út fyrir landið til að
finna hæfa og óvilhalla menn til
verksins. Allir Íslendingar sem
hafa nægjanlega þekkingu og yf-
irsýn eru bundnir á klafa hags-
muna og tengsla. Þeir eru allir
með einhverjum hætti hluti af
vandamálinu sem þarf að greina.
Verkið þurfa að leiða menn sem
geta horft á kerfið utan frá.
Ég skora á Alþingi Íslendinga
að hefjast strax handa við að setja
slíka sannleiksnefnd til verka.
Setja þarf fram af hreinskilni
réttar og greinargóðar nið-
urstöður. Næsti leikur sker úr um
hvort Íslendingar geta talið sig
vitra þjóð.
Halldór Árnason
Eru Íslendingar vitrir?
Höfundur er efna-
og hagfræðingur.