Samvinnan - 01.03.1939, Blaðsíða 13

3. HEFTI
SAMVINNAN
Sojabaunin—merkasta
nytjajurt mannkynsins
Sojabaun — nafnið minnir á lög, sem
húsmæður nota til litunar á sósum, og
á kökur, sem sumir hafa gefið skepnum
sínum sem fóðurbæti. Sósuliturinn er þó
oftast óskyldur bauninni, en fóðurbætir-
inn er unninn úr henni í ýmsum löndum
heims. Ef til vill hafa sumir landar okkar
lesið um þessa merku nytjajurt í er-
lendum blöðum hin síðustu ár, og örfáir
hafa matreitt úr mjöli hennar saðsaman
mat hér heima, þótt enn sé hægt að
telja þá á fingrum annarar handar.
Sojabaunin er ættuð frá Asíu eða nán-
ar tiltekið frá Mansjúkúó og Kína, og þar
hefur hún verið ræktuð í aldaraðir. Hið
elzta, sem mönnum er kunnugt um rækt-
im hennar og gagn, er frásögn kínverska
keisarans Shen Nung í hinni fornu lækn-
ingabók Ben Tsao Gang Mu, þar sem
hann lofar hana mjög, sem langmestu
nytjajurt landsins. Shen Nung tók við
ríki í Kína um 2840 árum fyrir upphaf
vors tímatals, svo að hún hefur áreiðanlega
verið mikilvægasta belgjurt Kínverja í
5000 ár. Auk þess eru til um hana lof-
kvæði frá ýmsum tímum, og sagan segir,
að hvert vor hafi sjálfur keisarinn orðið
að sá henni með eigin hendi á hátíð, sem
henni var sérstaklega helguð, vegna alls
hins mikla gagns hennar fyrir hið kin-
verska fólk.
Sojabaunin telst til belgjurtanna, og
hið latneska nafn hennar er allmjög á
reiki meðal vísindamanna. Flestir
munu kalla hana Soja hispida, en
nöfnin Soja max, Clycine max og Clycine
hispida, eru líka allmjög notuð nú í Am-
eríku og Evrópu. Hún er til í um 1500 mis-
munandi afbrigðum, en aðaleinkenni
hennar eru beinn, dálítið trjákenndur
stofn, 25—125 cm. hár, með mörgum upp-
sveigðum, oft nær jafnháum greinum.
Blöðin eru þétt, oftast með þrem nær
þríhyrndum, loðnum blöðkum, og í blað-
öxlunum sitja hin örsmáu blóm þrjú til
fjögur saman. Blómin eru sjálffrjóvgandi
og oftast hvít eða purpurarauð að lit,
og þvermál þeirra er aðeins um tveir
millimetrar, þar sem það er stærst. Belg-
imir eru hærðir og sigðlaga, oftast með
tveim til þrem baunum á stærð við ertur,
— einstaka sinnum fjórum eða fimm —
og þrír til tíu centimetrar að lengd. Baun-
irnar eru misjafnar að lögim, og litur
þeirra er ýmist brúnn, grænn, gulur eða
svartur eða blettótt blanda af öllum eða
sumum þessara lita. Þegar jurtin nálgast
fullþroska sinn, visna blöðin og falla af,
og þá kemur í ljós, að greinarnar vaxa
ekki í hring kringum aðalstofninn sem
miðás, heldur í sama fleti, líkt og fingur
eru á hendi. Þetta er árangur margra
alda úrvals í Kína, og vegna þessa er
hægt að sá baununum allþétt í raðir,
sem standa spölkorn hver frá annarri
Sojabaunin hefur tvo erfiða galla frá
sjónarmiði Evrópubúa. Sá fyrri og meiri
er, að flestöll afbrigði hennar þola ekki
langan dag, eða réttara sagt, þau geta
ekki blómgazt fyrr en dagurinn er orð-
inn stuttur á sumrin, svo að fræ-
in ná ekki fullþroska fyrir komu vetr-
arins, og hinn gallinn er sá, að til þess
að fræin geti spírað, þarf hiti moldar-
innar að vera meiri en 8° C. En jurtin
sjálf þolir vorkulda vonum fremur —
sumir segja allt að -4-10° C. að nóttu til
— og auk þess er hún ræktanleg í flestum
tegundum jarðvegs, nema þá helzt í mjög
þungum leir og þurrum, ófrjóum sandi.
Bext vex hún í sandblönduðum leir með
miklu kalki, en sé jörðin of súr, þrífst
sojabaunin illa. Eins og aðrar belgjurtir,
þarf hún lítið köfnunarefni, vegna þess
að köfnunarefnisgerlar vissrar tegundar
mynda hnúða á rótum hennar og vinna
köfnunarefnið úr lofti moldarinnar.
Gerlarnir eru settir í moldina með baun-
unum á sérstakan hátt á vorin. En fosfór
þarf hún allra jurta mest og talsvert af
kalí og öðrum áburðarefnum.
Fyrst framan af vex jurtin mjög hægt,
svo að talsverður tími fer í að reita alls-
konar illgresi, en um það leyti, sem
blómgunin hefst, eykst vaxtarhraðinn
mjög, svo að greinilega er hægt að sjá
mun með hverri vikunni, sem líður.
Kál sojabaunarinnar er mjög gott til
fóðurs fyrir skepnur, en baunin sjálf er
þó margfalt næringarmeiri og nýtilegri
frá sjónarmiði hagnýtninnar. Efnafræði-
lega séð, er hún ólík flestum öðrum baun-
um að samsetningu, því að hún hefur
nær ekkert mjölvi (hér um bil 1%), og
aðeins örlítið af öðrum kolvetnum.
Þurrefnin eru rík að fosfötum og kali-
samböndum, og blanda eggjahvítuefna
hennar, sem eru 35—40% af þunga fræj-
anna, er svo fullkomin sem framast verð-
ur á kosið frá bæjardyrum lífefnafræð-
innar séð. Að ógleymdu því, að fitan er
meiri en 1 fræjum nokkurrar annarar
jurtar, eða um 20% af fræþunganum, og
að jurtin sjálf og fræin innihalda bæði
A- og D-fjörefni, sem eru leysanleg í fitu,
og B-fjörefni, sem er leyst upp í vatni
hennar, en báðar tegundir fjörefnanna 1
senn, bæði þær, sem eru leysanlegar í
vatni og fitu, eru aðeins þekktar í fræj-
um tveggja annarra jurta, hör og hirsi.
Auk þess eru eggjahvítusambönd hennar
auðmelt mjög, ef þau eru meðhöndluð á
vissan hátt, svo að jafnvel 90% af þeim
meltist fullkomlega. Hitaeiningarnar, sem
ráða miklu um næringargildi matarins,
eru 4400—4800 í sojamjöli, í hveiti 3600,
nautakjöti 1071—1266, í kartöflum 952 og
í kúamjólk 684, svo að sojabaunin stendur
einnig á því sviði í fremstu röð, enda hafa
sumir vísindamenn haldið því fram, að
eitt kíló af sojamjöli væri að minnsta
kosti jafngilt að næringu og 58 egg og 6%
kg. af kúamjólk.
Vegna hins mikla næringargildis hins
auðmelta sojamjöls er talið, að 80—100
grömm af því nægi fyrir meðalmann í
meðalerfiðri vinnu daglega — án nokk-
urs annars en vatns með — og það er
einróma reynsla allra, sem hafa borðað
sojamjöl í einhverri mynd, að lítill
skammtur að morgni fyrirbyggi sult allan
daginn.
í Austurlöndum, sérstaklega í Japan
og Kína, er sojabaunin notuð mjög al-
mennt, enda má með sanni segja, að hún
og rísið séu í senn vörn gegn hungurs-
neyðum og styrktarlyf hins fátæka fólks.
Austur þar er sojabaunin notuð á ýms-
an veg. Úr henni er pressuð olía — soja-
mjólk — og mjölið er matreitt eftir ótal
reglum í einskonar osta, brauð, grauta o.
s. frv. og baunirnar eru notaðar soðnar
Sojabaunin.
45