Samvinnan - 01.08.1973, Síða 44

heiðríkjunnar í íslenzku þýð'ingunni:
„Skýringu á því heiti er að finna i þriðja
bindi, Nótt og draumur. Þar er unglingur
að bollaleggja um hús, sem hann ætlar
að byggja einhvers staðar inni á heiðum.
Vill hann haga því þannig, að göt séu
á veggjum, sem rjúþur og snjótittlingar
geti skriðið inn um í aftakaveðrum, en
yfir dyrunum átti að standa: „Þetta er
hús guðs handa fuglum og þeim, sem
eiga leið um fjöllin". Áttu þetta að verða
einkunnarorð fyrir sögunni allri“. Þessi
bók hefur verið lengi að búa um sig í
huga skáldsins en mynd hennar og ís-
lands bregður upþ sem opinberun einn
dag, því að við skulum ekki rengja Ugga
Greipsson sem sagan er af: „ . . . Um
kvöldið, eftir að ég var lagztur fyrir, gekk
mér illa að sofna, en upp steig i vitund
minni nýtt og óvænt ísland. Allt í einu
birtist mér land, loft og árstíðir í einni
mynd, skilríkri, fastmótaðri, óaðskiljan-
legri lífi mínu og blóði, i nokkurs konar
innri skynjun vitraðist mér innsta aðal
landsins, ljósblær þess, keimurinn af
moldinni, hljómfall lífsins þar, hið sér-
staka inntak og eðli eyvistar minnar . . .“
En þó að myndin hefði birzt var eftir
að ná taki á verkinu og slá upphafstón-
inn. Höfundur segir: „Einn góðan veður-
dag náði ég í fyrstu setninguna, það var
löng setning og sleip eins og áll, en ég
sleppti ekki tökunum . . . Þetta átti bara
að verða „bók“ . . . En svo varð úr þessu
leikur. Ljóðlína Jónasar var það eina, sem
við átti sem heiti á bókinni1) ...Þetta
varð óviljandi skáldskapur“. Upphafs-
tónninn sem sleginn var er á þessa leið:
„Þau ár, þegar ég var ungur og sak-
laus, að erfðasyndinni undanskilinni; þau
ár, þegar viðburðir lífsins miðluðu mér
reynslu sem var laus við beiskju; þau ár,
þegar vorkunn mín með öllu kviku var
ógagnrýn og einlæg;“ osfrv.
í grein sem Halldór Laxnes ritaði á sex-
tíu ára afmæli Gunnars og nefnir „Hug-
blæ Fjallkirkjunnar“ segir hann: „Ekki
þarf annað en lesa fyrstu málsgrein
Fjallkirkjunnar, hugleiðíngu sem er niu
línur á leingd, til þess að nema eðli verks-
ins. Þegar i upphafi gefur höfundur sig
á vald þeirri leiðslu sem kemur til af
endurminníngu og upprifjun“. Og hann
segir ennfremur: „Hugblærinn er hrif-
valdur þessarar bókar frá upphafi til
enda“.
Leikur hugans
Höfuðpersónan í Kirkjunni á fjallinu,
ef um slíka er að ræða, er Uggi Greipsson
sem söguna segir. Hann gengur í raun-
inni sömu braut og höfundur sjálfur,
elzt upp á Austurlandi við hversdagslegt
bændalíf um síðustu aldamót, flytur bú-
ferlum með foreldrum sínum, missir móð-
ur sina og eignast stjúpu, fyllist söknuði
og útþrá, fer að yrkja og siglir utan til
Danmerkur, fer þar í lýðháskóla og á-
kveður að verða rithöfundur, lendir í
basli og ýmsar ógöngur. Sagan er endur-
minningar Ugga frá bernskudögum og
fram á unglingsár þar til hann hefur
unnið sinn fyrsta rithöfundarsigur og
kvænist danskri konu. Menn hafa því í
raun aldrei viljað líta á Kirkjuna á fjall-
inu sem skáldsögu heldur endurminn-
ingar Gunnars sjálfs, og hvemig sem
hann hefur reynt að bera á móti hefur
það litlu áorkað. Honum farast um þetta
sjálfum svo orð sem skylt er að taka til
greina: „Undir eins og fyrsta bindið kom
út, bar á því, sem siðan hefur viljað
við brenna, að menn kölluðu bókina
sjálfsævisögu. Mótmæli mín gegn því
hafa lítið tjóað. Menn hafa þótzt vita bet-
ur en höfundur. Þessa gætti undir eins
og Leikur að stráum kom út, og þegar
Skip heiðríkjunnar bættust við árið eftir,
þóttust menn ekki lengur þurfa vitnanna
við. Nú er ekki því að leyna, að allmikið
úr mínu eigin lífi hefur runnið inn í
bókina, — sjálfkrafa, að segja mætti. Eins
og hún var fyrirhuguð, hlaut það að fara
þannig. Samt verð ég að telja að bókin,
allt á litið, sé fremur skáldsaga en sjálfs-
ævisaga, enda þótt áhrifin frá lífssögu
Gorkis séu auðsæ. Finnst mér ég hafa
góð rök fyrir þeirri skoðun, sem sé þau,
að leikur hugans að staðreyndum hljóti
alltaf að liggja nær skáldskap en raun-
veruleika". Varðandi hugarfarsstöðu
Kirkjunnar á fjallinu innan verka skálds-
ins vil ég gefa Gunnari orðið: „Yfir mig
kom stríðið eins og reiðarslag. Fyrstu
áhrif þess á verk mín voru Ströndin . . Á
svipaðan hátt og með líkum tilfinningum
byggði ég upp Varg í véum. Þetta eru
stríðsbækur, eins og mér var gefið að
skrifa þær. Bókin á mörkum stríðs og
friðar var Sælir eru einfaldir". Og siðar
segir hann: „Það var vonin, vonin þrátt
fyrir allt, sem vann sigur, þegar ég sneri
mér að þvi að rita Kirkjuna á fjallinu“.
(Þessar tilvitnanir eru úr eftirmála að
Skipum heiðríkjunnar).
Tilfinning hins eina og óskipta gildis
Eftir að mynd íslands hafði birzt eins
og í vitrun, endurminningarnar lifnuðu,
hugblærinn var fundinn og verkið hafið,
varð það skáldinu lífsuppspretta listar
og læknisdómur. Ljúfsárar minningar,
ísland sjálft, hversdagsleg atvik og ótal
persónur „runnu inn í bókina“ og verða
ljóslifandi fyrir augum, og allur þessi
raunveruleiki speglast i skáldlegri heið-
ríkju í „leik hugans“, svo að taka má
undir orð höfundar. í Kirkjunni á fjall-
inu er það listin sem dregur athyglina
að sér og tekur hug manns fanginn. Hin-
um listrænu eiginleikum bókarinnar
verður varla betur lýst en Halldór gerir
i áðurnefndri grein um Fjallkirkjuna og
vil ég vísa til hennar um leið og ég leyfi
mér að taka upp nokkur atriði: „ . . Hitt
er einkum undravert af hvílikri alúð höf-
undurinn fjallar um hverja smæstu per-
sónu sem skýtur upp kolli innan sjón-
hríngs sögunnar, og getur naumast per-
sónu svo lítilf jörlega að hún sé ekki orðin
mikilsvert söguefni sem kallar á óskifta
athygli höfundarins, um leið og hún
birtist. Eins er um atburði, hversu smáir
og hversdagslegir þeir eru að almennu
mati: um leið og skáldið beinir að þeim
ljósopi myndavélar sinnar er hvert smá-
atvik orðið að mikilsverðum atburði og
alt annað gleymist á meðan ... Eitt höf-
uðeinkenni þessarar bókar . . . óbrigðul
tilfinníng þess að alt sem gerist, hvert
Traustir félagar í Askov. Sitjandi Norðmað-
urinn J. Ryan og Gunnar Gunnarsson. Stand-
andi Norðmaðurinn Fosnœs og Indriði Helga-
son.
smáatvik, hafi algert gildi og slikt hið
sama sérhver maður; og einmitt þessi
vitund og tilfinníng hins eina og óskifta
gildis allrar skepnu og allrar veru er þess-
ari bók það sem hetjur, átök, ris, stórvið-
burðir, ástarsaga og flækjur eru hliðstæð-
um verkum“. Og siðar segir: „Hinn
einstæði hæfileiki skáldsins til að ljá
dauðu sem kviku sinn sérstaka andblæ,
mér er nær að segja andrúmsloft, er
leyndardómur þessa skáldskapar, og um
leið svar við því hverju sætti að slíkur
höfundur varð höfuðskáld".
Það verður síðar vikið að Kirkjunni á
fjallinu frá öðrum sjónarmiðum. En eng-
inn skyldi láta fara fram hjá sér að
hvað sem líður léttu yfirbragði ber hún
fram undir niðri þungan örlagastraum,
eins og flest verk þessa skálds.
„Eyður“
Þær bækur Gunnars Gunnarssonar sem
mér finnst nærri eyður í skáldsagnagerð
hans eru Fóstbræður, Jörð, Hvíti-Kristur
úr sagnabálkinum úr fslandssögu, og eins
Grámann að öðru leyti en tekur til per-
sónulýsingar Ólafs Hildissonar. Þessar
sögur eru að mestu endursögn fomrita
án nýrra viðhorfa eða tilrauna til að
móta efnið og án sjálfstæðrar persónu-
sköpunar, auk þess sem hinum fornu
sögupersónum eru lagðar í munn nútima-
hugmyndir sem ekki hljóma eðlilega. Vel
má vera að sögurnar hafi verið nýstár-
legar í augum útlendinga, og tam. Stellan
Arvidsson, er ritað hefur bók um Gunnar,
lítur allt öðrum augum á þetta mál, en ís-
lendingum segja þær lítið.Þarf ekki annað
en bera þær saman við Svartfugl úr sama
sagnabálki til að sjá muninn á lista-
gildi. Að baki þeirri sögu liggur nákvæm
heimildakönnun og stuðzt er við máls-
skjöl úr réttarrannsókninni, en hér mót-
ar höfundur sjálfur efnið og sleppir
aldrei tökunum. Fyrir utan listræn vinnu-
brögð ræður úrslitum um listgildi Svart-
fugls hin lifandi þátttaka höfundar í
þeim geigvænlegu atburðum sem gerast.
44