Stéttabaráttan - 10.05.1972, Blaðsíða 6

Smáborgaralegi stílistinn
í fílabeinsturninum
Eftirfarandi grein mun taka upp
skrif HKL vegna þeirra áhrifa, sem
þau hafa haft á verkamenn á Islandi.
HKL hefur breitt út smáborgaralega
friðarhyggju og þjóðrembing undir
því yfirskini, að hann væri sósía-
listi. Sérstaklega hafa skrif hans
á seinni árum flett ofan af tryggð
hans við þá stétt, sem hann skrifar
fyrir,- borgarastéttina. Stéttabar-
áttan mun við tækifæri taka betur
upp skrif annarra rithöfunda og
skálda, sem kennt hafa sig við
sósíalismann og þannig haft áhrif
á skoðanamótun verkamanna og hjálpað
til við að herða þrælatök endurskoð-
unarstefnunnar á verkalýðnum.
Islenzk borgarastétt og hlaupatíkur
hennar, launaðar sem ólaunaðar, mega
vart vatni halda í hrifningu sinni
yfir Móbelsskáldinu, sem þeir hafa
endurheimt úr klóm kommúnista. Um
leið hneigja þeir sig aukalega, ein-
mitt fyrir það, að skáldið hefur þó
"prófað" sósíalismann eins og svo
mörg ævintýralönd andans.
En borgararnir gætu sparað sér
hneiginguna. heir hafa aldrei týnt
syninum. HKL var aldrei sósíalisti,
ekki af þeirri tegund, sem borgur-
unum stendur hætta af eða verður
öreigunum til framdráttar. Borgar-
inn i sósíalistagærunni, riddari
öreigastéttarinnar, var ekkert annað
en aligrís borgaranna og sníkjudýr,
sem fitnaði af að skrifa söguna um
alþýðuna.
Það er engin ástæða til að harma
það að hafa misst hið lárviðar-
krýnda skáld úr liði sósíalista.
Þvert á móti. Því fleiri gervisósía-
listar, sem sýna sitt rétta andlit,
því betra. Hinn aumkunarverði öld-
ungur, sem semur nú borgurunum
helgisögur um "alþýðuna" og þykir
ekkert vanta á Islandi nema "dýrind-
isosta" og skrautútgáfur af Eddu-
kvæðum er kommúnismanum og öreiga-
stéttinni tannlaus óvinur. Við þurf-
um ekki að eyða púðri í að hrekja
kennslubækur i rammasta afturhaldi
(lesið Upphaf mannúðarstefnu'. lesið
Islendingaspjall! ).
Hitt burfum við að rannsaka og það
eru viðhorf HKL meðan hann kallaði
sig sósíalista, svo að við getum
dregið af því lærdóm og séð hvernig
borgaraleg viðhorf læðast inn í rað-
ir sósíalista. Sumir sósíalistar
sáu reyndar frá upphafi, hve lítil
stéttvísi HKL var og skilhingur
hans á íslenzka stéttaþjóðfélaginu
því grunnur. En svo mikið var þeim
i mun að "safna liði", og svo lítil
var þeirra eigin stéttvisi, að þeir
fögnuðu "liðsemd" skáldsins svo til
gagnrýnilaust um leið og þeir viður-
kenndu, að "persónur, sem farnar eru
að móta lif sitt, stefna vitandi
vits að ákveðnu markmiði, eru sjald-
gæfar i bókum Halldórs" (Kristinn E
Andrésson, 1949). Islenzkir sósia-
listar létu sér þó vel lika lang-
lokur um "lifsstefnuna" og "hinn
eina sanna mann" (HKL: Alþýðubókin),
um "hugsjón frelsisins, hugsjón
sjálfstæðisins" og "virðuleik þess
hlutverks að vera manneskja á jörð-
inni" (HKL i ræðu 1935), um "hrein-
leikann" og fegurðina sem slika'.
o.s.frv.
Það skiptir ekki mestu máli hverra
þjónn HKL hefur talið sig vera.
Aðalatriðið er, að hugmyndafræði
smáborgaranna getur ekki orðið sögu-
legu hlutverki öreigastéttarinnar
til framdráttar nema é þeim timum,
er smáborgarastéttin er framsýnn
kraftur i þjóðfélaginu. Þar af leið-
andi verður smáborgaralegur skáld-
skapur óhjákvæmilega að þjónsorðum
fyrir borgarastéttina til að leyna
stéttaandstæðunum i þvi þjóðfélagi,
er borgarastéttin hefur tekið völdin.
HKL var einhvers konar sósialisti á
sinum tima, é þvi er enginn vafi.
En "það er til margs konar sósia-
lismi" (Lenin). Sósialismi HKL var
einmitt af þeirri gerð, sem allir
flokkar öreiganna hafa þurft að
berjast ákveðið gegn til að geta
orðið sigursælir byltingarflokkar.
Það er ekki aðeins ein tegund af
fölskum sósíalisma, sem birtist hjá
HKL, hugmyndafræði hans bregður sér
i ýmiss gervi fornra stétta og nýrra,
risandi og hnigandi.
Hér má finna sósialisma hinnar fornu
aðalsstéttar, sem sýnir eðalborna
meðaumkun með hinum vesæla öreiga-
lýð, en horfir þó mestum löngunar-
augum til hins fágaða hámenningar-
heims sinna eigin útvöldu. Þegar
arðræninginn hefur drukkið og borðað
vel og er göfugur i hjarta sinu,
óskar hann, að allir gætu orðið arð-
ræningjar eða aðnjótendur arðráns-
ins.
"Hann (listamaðurinn) mundi óska sér
lands, þar sem filabeinsturn hinna
útvöldu væri ekki viðurkendur, held-
ur væri i þess stað viðurkent i
reyndinni það grundvallaratriði, að
fólkið hefði efni og aðstæður, ment-
un og uppeldi, til að heyra rödd
hans og skilja, lesa i list hans
sitt eigið mál, sjá i myndum hans
sinar eigin sýnir. Það mætti kannski
margt að sliku þjóðfélagi finna, það
væri að visu stéttlaust þjóðfélag,
samvirkt þjóðfélag, kommúnistiskt
þjóðfélag. En það væri þó fyrst og
fremst siðað þjóðfélag." (HKL:
Þeir útvöldu og fólkið, 1935).
Þessi göfugi sósialismi (ó, að allir
gætu orðið eins og ég) skin viða út
úr, t.d. Islandsklukkunni, en ekki
þó sízt úr líferni skáldsins, sem
sekkur í teppi dýrustu hótelanna
(lesið formála Gerzka ævintýrisins)
um leið og hann berst fyrir öreigana.
Hin alvitra skynsemi þýzka háspeki-
lega sósialismans gengur ljósum log-
um i ritverkum HKL frá upphafi. Þar
situr i hásæti mannúðin, skynsemin,
frelsið, lifið, maðurinn og fleiri
hugtök. Sósialisminn er vikapiltur-
inn og öreigalýðurinn (eða "fólkið")
er skjólstæðingurinn eða neytandinn.
"Maðurinn sem hugsjón" situr i
fyrirrúmi, þó að i bili sé skynsam-
legast að fjárfesta i öreigabók-
menntum.
"Hinn nýi einstaklingur er samvinnu-
maðurinn i óflokksrænstri merkingu
þess orðs. Sé um pólitik að ræða i
framanskráðu, þá má einkenna hana
heimspekilega sem beiningu raunsæ-
innar á vegu lifsstefnunnar."
(HKL: Alþýðubókin).
Það þarf varla að taka fram, að
mannúðin er mannúð HKL, að hér ræð-
ur skynsemi HKL, frelsið er fyrst
og fremst listarinnar og HKL - og
að "hinn eini sanni maður" er furðu
likur HKL. Það ætti lika að vera
óþarfi að segja, að öll þessi við-
miðun er borgarastéttinni mjög i
hag. Hitt er einnig augljóst, að
skipta má um vikapilt og neytendur,
ef'hinum eina sanna manni" þóknast
svo.
Eðlilega er HKL barmafullur af
draumkenndum (útópiskum) sósialisma.
Þessi gerð sósialisma, sem sér i
öreigalýðnum fyrst og fremst "stétt
hinna þjáðustu" (Kommúnistaávarpið)
og skilur ekki sögulegt hlutverk
öreigastéttarinnar, já óttast i
rauninni ekkert eins og alræði ör-
eiganna - hann á sér t.d. minnis-
varða i Heimsljósi.
Allar ofantaldar tegundir sósialisma
eru eðlilega lokkandi fyrir hinn
"stéttfrjálsa" og "óháða" HKL, vegna
þess að þær eru f jandsamlegar bylting-
arsinnaðri hugmyndafræði öreigastétt-
arinnar.
Auðvitað er óhugsandi annað en HKL
hafi orðið var við hinn skæða sósia-
lisma öreiganna, visindalega sósia-
lismann, marxismann-leninismann.
En skáldið hefur séð með "skyggnum"
augum mannvinarins "góða" hvernig
sannur smáborgari litur á marxismann
"Nú opnast óðum augu spakra mannvina
fyrir þvi, að undirrót meira böls en
f lest annað innan siðaðra ('. ) þjóð-
félaga er hið almenna skilningsleysi
foreldra á börnum..." (HKL: ALþýðu-
bókin).
Auðvaldið getur hreiðrað um sig i
friði fyrir þessari kenningu. Auð-
valdsskipulagið er ekki höfuðóvinur-
inn, vegna þess að
"...á Islandi skortir rótgróna virð-
ingu fyrir fornhelgum auðvaldsstofn-
unum... "Höfuðóvinurinn" á Islandi
er hins vegar almennur sauðarháttur
og sveitamannatregða..."
Les: Fáir eru jafn gáfaðir og skiln-
ingsríkir og ég. - Bylting? Ætli við
þurfum að grípa til hennar. Á Is-
landi er ekki um að ræða
"...grundvöll þann sem alið fái
nægilega sterka hleypidóma nagnvart
visindalegum nýmælum til þess að
dráttur geti orðið lengur á því að
hætt verði að stunda kjaftakappleik,
en tekið upp vísindalegt skipulag."
öreigarnir þurfa ekki að kveða niður
vald borgarastéttarinnar með bylt-
ingu. Sósíalisminn vex í allri spekt
innan auðvaldskerfisins, unz við
stöndum með hann í fanginu.
"Auðvitað verður óblinduðu auga ekki
litið áratug fram í tímann, því
síður lengra, án þess að sjá aukinn
(!) ríkisrekstur á þjóðarbúinu ís-
lenzka..."
"...það er þróun ríkishugtaksins
sem nú er að gerast. Eitt form víkur
fyrir öðru, allar verulega (?) bylt-
ingar gerast þegjandi og hljóðalaust
án þess að nokkur verði þeirra var."
(Allar tilvitnanir úr Alþýðubókinni,
ath.semdir mlnar).
I Sölku Völku boðar menntamaðurinn
að sunnan sömu "sniðugu" kenninguna
um kommúnisma: bæjarútgerð, sam-
vinnufélög, "umbótamenn (svo!) í
þingmeirihluta", stækkað ríkisvald
- og hókus pókus: sósíalisminn kom-
inn. Hótfyndni? Ekki meiri en rit-
starf HKL yfirleitt.
HKL og fleiri rithöfundar hvöttu
mjög til samfylkingar "vinstri
flokkanna" um 1936 eins og þá var
gert víða um heim gegn fasismanum.
Þá reið á að sameina tvennt: að
missa aldrei sjónar á stéttamót-
hverfunum, en vinna um leið traust
mikils fjölda á breiðum grundvelli
gegn bráðri hættu. Sem dæmi má
nefna, að Kommúnistaflokkur Kína
efldist og hertist í breiðfylkingu
gegn yfirráðum Jaoana. Hér á landi
varð sagan þvi miður önnur. Vega-
nestið var iíklega ekki burðugt í
upphafi - grautarlegar stéttahug-
myndir blandnar þjóðlegri dulspeki.
Og nú varð liðsöfnunin æðsta tak-
markið. "Samfylking er málstaður
fólksins" skrifar HKL um þessar
mundir og hvetur til að sameina
beri
"Alþýðuflokkinn og Kommúnistaflokk-
inn í baráttunni, tvo flokka með
sömu lífsskoðun, sama takmark, sama
verkalýð að baki."
Sósíalisminn var látinn i handrað-
ann, endurskoðunarstefnan sigldi
hraðbyri. Upp úr styrjöldinni seldu
sósíalistarnir stéttabaráttuna og
byltinguna fyrir ráðherrastóla.
"Það var sem gæfa Islands væri sjálf
að verki, er samstarf þessara and-
stæðu afla var afráðið á örlaga-
stund og stéttastyrjöld, er riðið
gat þjóðfélaginu að fullu (?'.),
látin víkja fyrir því samstarfi
andstæðra stétta, sem afkastamest
hefur orðið á Islandi... (fyrir
hvern?)." (Einar Olgeirsson, 1948).
"Sósíalistarnir" voru siðan svo
gæfusamir að fá herinn og NATO til
Islands, svo að þeir gátu hulið
smán sina og stéttasvik bak við
trúboðsleg heróp um "her úr landi"
án skirskotunar til auðvaldskerfis-
ins yfirleitt, enda fékk islenzka
auðvaldið óáreitt að "byggja udd
landið", jafnvel með prúðri aðstoð
sósialistanna. Höfuðmóthverfan var
nú milli fjallkonunnar og Sáms
frænda.
HKL endurspeglar þessa þróun. Á
köflum hvetur hann til hennar. I
Atómstöðinni, sem var hið skæða vopn
sósialista á timabili, er þessi hald-
góða lýsing á stéttaróvininum í
eigin orðum hans:
"Af hverju ég vil selja landið?
sagði forsætisráðherrann. Af þvi
samviska min býður mér það, og hér
lyfti ráðherrann þrem hægrihandar-
fingrum. Hvað er Island fyrir islend-
inga? Ekkert. Vestrið eitt skiptir
máli fyrir norðrið. Við lifum fyrir
vestrið; við deyjum fyrir vestrið;
eitt vestur. Smáríki - skitur. Aust-
rið skal þurrkast út. Dollarinn skal
standa... Þó þeir fleingi mig opin-
berlega á Austurvelli og fleygi mér
til andskotans út úr rikisstjórninni
þá skal ég samt selja mitt land. Þó
ég verði að gefa mitt land, skal
dollarinn sigra. Ég veit Stalin er
gáfaður maður, en hann skal ekki
sjá við forsætisráðherra Islands."
Minnumst þess, sem er mikilvægt i
stéttabaráttunni:
"Þekktu fjandmann þinn og sjálfan
þig, og þú getur háð hundrað orustur
án þess að eiga á hættu að biða
ósigur." (sún Vú Tsú i tilvitnun
Maó Tsetungs).
Samkvæmt Atómstöðinni er nú höfuð-
óvinurinn þeir, sem "vilja selja
landið", jafnvel ekki nema einn til-
greindur maður með einkennilega sam-
vizku. Þetta heitir að draga vig-
tennurnar úr auðvaldsskrimslinu. Og
siðan þekkingin á eigin liði...
Skilningur skáldsins á sjálfum út-
vörðum öreiganna, flokknum, er yfir-
leitt ekki djúptækari en birtist i
þessum linum:
"Nú yrði verkalýðurinn enn einu
sinni að hlaupa i skrápana vegna
blaðs sins. Blaðið væri kýrin fátæka
mannsins; ef hann slátraði henni eða
léti hana dragast upp, þá mundi fjöl-
skyldan deya. ...Og þegar ég sá
þetta fátæka og lúna fólk, álíka
lúið og fátækt og fólkið mitt heima
i dalnum, fara oni vasa sinn eftir
buddunni, og opna hana með þessum
lúnu höndum sem mér fanst altieinu
ég gæti kysst grátandi . . .þá fanst
mér ég vera i einu og öllu, og mundi
ævinlega verða á sama máli og þetta
fólk, hvað sem það talaði um leiðin-
leg efni, hvort heldur það vildi
láta rækta mýri i Mosfellssveit eða
halda i landið sitt á móti pipuhött-
um sem ætluðu að svikja það undan
þvi, og selja það frá þvi..."
I þessu kemur lika i ljós, að þjóðin
er i sama báti á móti fáum pipuhött-
um, "þetta fátæka og lúna fólk" á
landið...
Það er skammgóður vermir að draga
strik yfir ritstörf HKL með þvi að
segja: Þetta eru fagurbókmenntir,
en ekki stjórnmál. I fyrsta lagi
voru og eru viðhorf hans og áhrif
af yfirlýstu stjórnmálalegu tagi og
ritverkin verða því metin i þvi sam-
hengi. I öðru lagi hefur HKL verið
pólitiskur veruleiki á Islandi í
nær hálfa öld. I þriðja lagi er
erfitt að hugsa sér stöðu listarinn-
ar utan og ofan við stéttabaráttuna,
þó að HKL hafi dreymt um það sælu-
ríki eins og mörg önnur.
Tviskinnungur lista- og menntamanns
birtist skýrt hjá HKL: að vilja vera
eitt og allt i senn. Hann þykist
standa öreigamegin í stéttabarátt-
unni, en lofsamar á hátiðastundum
hvers konar stéttakúgun, ef hún er
"listræn" eða "þjóðleg". Hann hvetur
öreigana til baráttu, en daðrar við
forlagatrú og undirgefni á sömu
stundu. Hann fordæmir spillinguna
og úrkynjunina, sem birtist i borg-
aralegum viðhorfum, en er þó sjálf-
um mest kappsmál að skrifa "góðan
texta" og láta "verkið lúta sinum
eigin lögmálum" o.s.frv. o.s.frv.
Frá almennu sjónarmiði er þetta
skiljanlegt: Rithöfundurinn fæst
við hugar-efni og fyrir honum geta
öll þjóðfélagsmein læknast með þvi
að hugsa aðra hugsun, breyta"gild-
ismati" ("sveitamannatregðu") sinu
og annarra. En að baki "sósialisma"
ýmissa listamanna glittir auk þess
i einfalda eiginhagsmuni. Sósia-
liskt þjóðfélag er fvrir þeim staður
sem veitir þeim "aðstöðu" til sinna
háleitu iðkana og stækkar neytenda-
hópinn. Trotski og súrrealistafor-
inginn Breton réðu skýrt þessa dag-
drauma i sameiginlegri yfirlýsingu
1 938.
"Ef byltingin þarf að koma á sósia-
liskri miðstjórn til að efla fram-
leiðsluöflin, þá verður hún begar
frá byrjun að tryggja algjört taum-
leysi (anarki) og einstaklings-
frelsi i vitsmunalegu sköpunar-
starfi."
(Trotski og Breton: Stefnum að
óháðri byltingarlist).
Alræði öreiganna nær sem sé ekki
til "óskabarna." þjóðanna, lista-
og visindamanna þrátt fyrir "lykil-
aðstöðu" þeirra. Lenin sá fyrir
löngur hvert þessi stefna leiddi.
"En af hverju, mun lesandinn spyrja,
leiðir hin sjálfkrafa hreyfing, sú
sem fer leið hinnar minnstu and-
stöðu, af sér yfirráð borgaralegs
hugmyndakerfis? Af þeirri einföldu
ástæðu, að borgaralegt hugmynda-
kerfi er miklu eldra að uppruna en
sósialískt, að það hefur fengið
meirialhliða þroska og það hefur
yfir að ráða ósambærilega miklu
fleiri útbreiðslutækjum."
(Lenin: Hvað ber að gera?)
Vegna úrræðaleysis og dulhyggju smá-
borgarans verður skáldskapur HKL
lofgjörð um "það sem var", rómantik
fátæktarinnar og dýrkun á frumstæðu
og fálmandi andófi. Öreigastéttin
fær stundum aukahlutverk við hlið-
ina á "hinum eina sanna manni" og
birtist þá sem óljóst fyrirbæri
undir nafninu "alþýðan", "fólkið"
eða jafnvel "þjóðin". Hvergi bólar
á þvi mikilvægasta - skilningi á
sögulegu hlutverki hennar: að risa
upp skipulögð og á stéttvisan hátt
bylta borgarastéttinni og koma á
alræði öreiganna. Hvarvetna er ráð-
andi dýrkun á hinu. sjálfsprottna,
óskipulega og marklausa andófi
(sem Lenin varar svo sterklega við)
gegn einhverju óljósu afli eða ein-
stökum persónum.
"Já, hreyfing okkar er vissulega
ennþá á bernskuskeiði, en til þess
að hún megi vaxa hraðar, verður hún
að verða gagntekin umburðarleysi
gagnvart þeim, sem hefta vöxt hennar
með dýrkun á sjálfkrafa þróun."
(Lenin: Hvað ber að gera?).
"Skáldverkið er heill óháður og
sjálfbjarga heimur" (HKL 1943),
"ljóð á ekki að tákna neitt, heldur
bara vera" (tilvitnun Steins Stein-
ars), "listin fyrir listina" -
þetta eru vigorðin, sem listamenn
borgarastéttarinnar hrópa á vonlaus-
um flótta. Þegar þeir munda ryðguð
sverðin, segja þeir sig vopnlausa -
til að bæta vigstöðuna.
Málstaður þeirra er haldlaus vorn'.
Þ.H.