Stúdentablaðið - 01.12.1955, Blaðsíða 30

22
STUDENTABLAÐ
JAKOB BENEDIKTSSON, magister:
Fáein orð um orðabók
háskólans
Svo oft hefur verið minnzt á orðabók Há-
skólans í blöðum og útvarpi á undanförnum
árum að þarflaust ætti að vera að rekja hér
tildrög hennar eða sögu starfsins. Hins vegar
væri ef til vill frekar ástæða til að minnast á
fáein önnur atriði sem við orðabókarmenn
erum stundum spurðir um.
Eins og mörgum er kunnugt er það starf
sem hingað til hefur verið unnið við orðabók-
ina eingöngu fólgið í orðasöfnun, og svo mun
enn um sinn. Tímabilið sem þessi orðasöfnun
tekur til er frá 1540 og fram á okkar daga.
Tímatakmarkið aftur á bak var ákveðið fyrir-
fram, þar sem orðabók sú yfir íslenzkt fornmál
sem unnið er að á vegum Arnanefndar í Kaup-
mannahöfn á að ná fram að 1540. Þetta ártal
er ekki valið út í hött, heldur vegna þess að
á því ári kom út þýðing Odds Gottskálkssonar
á Nýja testamentinu, fyrsta bók prentuð á ís-
lenzku sem varðveitt er. Prentaðar bækur siða-
skiptaaldar fluttu íslenzkum lesendum mikinn
orðaforða sem lítt hafði sézt á bókum fyrir
þann tíma, og á sömu öldinni lauk að fullu
einni mestu breytingu sem orðið hefur á ís-
lenzkum framburði frá upphafi, hinni svo
nefndu hljóðdvalarbreytingu. Þó að sú breyt-
ing sé óháð tilkomu prentaðs máls, þá eru
þessi tvö atriði: nýr og aukinn orðaforði prent-
máls og hljóðdvalarbreytingin, þess eðlis að
torvelt er að benda á önnur þáttaskil mikil-
vægari í sögu íslenzkrar tungu.
Nú er þetta ekki svo að skilja að ætlunin sé
að sleppa öllu máli sem eldra sé en 1540 í orða-
bók Háskólans, síður en svo. Ganga má að
því vísu að þegar til þess kemur að búa orða-
bók Háskólans undir prentun verður orðabók
Arnanefndar farin að koma út, og verður þá
hægt að nota niðurstöður hennar beint að því
leyti sem þess gerist þörf. Þangað má sækja þá
vitneskju sem nauðsynleg er um elztu sögu
íslenzkra orða, án þess að íþyngja orðabók
Háskólans með miklu dæmasafni úr elztu heim-
ildum.
Islenzkar bækur prentaðar frá upphafi prent-
aldar og fram um miðja 19. öld eru ekki fleiri
en svo að vinnandi vegur er að lesa þær allar
til orðtöku, og það að viðbættum þeim ritum
sem síðar hafa verið gefin út frá þessum öld-
um. Enda er nú svo komið að við höfum orð-
tekið meginið af öllu íslenzku prentmáli fram
um 1830 (að meðtöldu því sem síðar er prentað
frá þessum tíma), auk ýmissa yngri rita. Þessi
orðtaka er nýjung að því leyti að þessi rit
hafa yfirleitt verið harla lítið notuð í þeim
orðabókum sem til eru, enda hefur sitthvað
komið í ljós sem ekki var áður vitað. Auk þess
hafa verið orðtekin allmörg óprentuð orðasöfn
frá sama tíma, en á því sviði er þó stórmikið
ógert, eins og síðar verður vikið að.
Nú hlýtur sú spurning að vakna hvort þær
bókmenntir sem hér um ræðir sýni rétta mynd
af íslenzkri tungu þessara alda. Því miður
verður að svara þessari spurningu neitandi. I
meira en tvö hundruð ár var eina prentsmiðjan
á Islandi í höndum biskupanna, og prentmálið
sem frá henni kom var að heita mátti eintómt
guðsorð: biblían, helgisiðabækur, sálmar, barna-
lærdómur, prédikanir, hugvekjur, bænir o. s.
frv. Málið á þessum ritum er því vitanlega
einhæft; fyrirferðarmikil svið tungunnar eiga
sér þar fáa eða enga fulltrúa. En þessi svið
voru þó engan veginn ónotuð í riti á þessum
öldum. Ógrynni handrita með allskonar efni