Fálkinn - 25.08.1928, Page 3

F A L K I N N
3
VIKUBLAÐ MEÐ MYNDUM.
Ritstjórar:
Vilh. Finsen og Skúh Skölason.
Framkvæmdastj.: Svavar Hjaltested.
ASalskrifstofa:
Austurstr. 6, Reykjavík. Sími 2210.
Opin virka daga kl. 10—12 og 1—7.
Skrifstofa i Osló:
Anton Schjöthsgate 14.
BlaðiC kemur út hvern laugardag.
Áskriftarverð er kr. 1.50 á mánuði;
kr. 4.50 á ársfjórðungi og 18 kr. árg.
Erlendis 20 kr.
Allar áskriftir greiSist fyrirfram.
Auglýsingaverð: 20 aura miilimeter.
SRraóóaraþanRar.
Gcrðii aldrei söma vitleys-
una tvisvar. — A. \Y. Shaw.
hað er Amerikumaður sem segir
lietta og hann bætir jiessum orðum
við og biður lesendurna að taka vel
eftir heiin: Skrifaðu þetta upp á vegg
hjá ])jer, segðu ])að öilu þvi fólki sem
]>jer er vel til, brendu það inn i liug-
skot ])itt, ])ví vegurinn til gæfu er
fortakslaust þessi eini: Að gera aldrei
sömu vitleysuna oftar en einu sinni!
I'eir sem hafa galla — og hvcrjir eru
ckki með því markinu brendir — og
i’ita að þeir liafa þá, vita cinnig, að
]>etta er endurtekning á gömlu hús-
ráði. Orlög' nianna cru einmitt þeim
sköpum liáð, að það eru ákveðnar vit-
leysur og ákveðnar rjettar athafnir,
sem endurtakast hjá manninum, svo
<tð segja ósjálfrátt. 'Sömu atvikin
konia til manns aftur og aftur, að
visu oft i dularbúningi. Hið vakandi
vit er að skygnast um eftir manni
weð gult yfirskegg og í reiðfötum —
])að er sá sem prettaði mann seinast.
hú kemur liann alt öðruvfsi klæddur
<Jg er húinn að raka af sjer skeggið
flg ,við látum eðlislivötina taka á
vnóti lionum og afgreiða hann eftir
])e im reglum, sem lundarfar okkar
býður. Og hann prettar okkur á nýj-
en leik. Við erum eins og drykkju-
niaðurinn sem í dag lofar sjálfum
sjer, að liann skuli ekki drekka
nrennivín i liita, en drekkur ]>að svo
a morgun, af því að lionum finst of
kalt i veðri. Við viljum láta leika á
nltkur.
En til eru vixlspor, sem liægt
er að afstýra á annan iiátt, og það
eru ])essi vixlspor, sem Ameríkumað-
urinn er að liugsa um. í liverju cin-
staklingslífi, á hverju lieimili eða at-
Vinnufyrirtæki eru j)ag ákveðnir hlut-
lr, seni jafnan verður að gera livað
eftir annað. IJessa hluti verður að
gera með ákveðnu móti og í ákveð-
mni röð, annars lendir alt í klandri.
Eaupsýslumaðurinn sem á hverjum
morgni sest við póstinn sinn þcgar
hann kemur á skrifstofuna, byrjar ef
tl] vill einn góðan veðurdag að lesa
hlöðin á undan brjefunum. Og svo
kemur ])að fram nokkrum dögum sið-
ar> að hann verður fyrir óþægindum
]>vi, að það liefir dregist í nokkra
klukkutima að lesa eitt hrjefið, sem
J'arna beið. Upj) frá því les liann alt-
hrjefin á undan blöðunum. Starfs-
ler*i l'ans, eða liúsmóðurinnar er vef-
ur af þráðum, sem ckki mcga fara á
uusvixl. Og Amerikuinaðurinn er að
minna á þetta.
JÓN EIRÍKSSON
— TYEGGJA ALDA MINNING —
Þegar danski biskupinn og
kirkjusögumaðurinn Ludvig
H a r 1) o e , sein i'alið var að
koma skipulagi á kirkju- og
fræðslumál Islendinga, dvaldi á
Islandi, árin 1741—1745, kynt-
ist hann pilti einum, sem hon-
um þótti bera af öðrum fyrir
námfýsi og næmi. Honum leist
svo vel á piltinn, að hann bauð
foreldrum hans, að taka hann
að sjer og sjá honum fyrir upp-
eldi og mentun. Foreldrarnir
tóku boðinu fegins hendi, og
þegar Harboe hvarf hjeðan aft-
ur, árið 1745, fór Jón Eitííksson
— en svo hjet pilturinn — með
honuin til Kaupmannahafnar.
Jón Eiríltsson er fæddur 31.
ágúst 1728, og 200 ára afmæli
hans því á föstudaginn kemur.
Fæðingarstaður hans var á
Skálafelli í Austur-Skaftafells-
sýslu. Var hann fermdur á ní-
unda ári og kom í Skálholts-
skóla 1743, og þar var það sem
Harboe biskup hitti hann og sá
hvað í honum bjó.
Árið 1748 var hann tekinn í
siúdentatölu háskólans í Kaup-
mannahöfn og nam hann þar
guðfræði, heimspeki og mál-
fræði hin fyrstu árin. En fyrir
fortölur hins fræga lögfræðings
B. W. Luxdohph hvarf hann að
lögfræðinámi. Samtímis því að
hann stundaði þetta nám gaf
hann út ýmsar ritgerðir á latinu
um norrænar fornbókmentir.
Hann var og einn af stofnend-
um tímaritsins „Lærde Efter-
retninger", sem byrjaði að koma
út á þeim árum.
Jón var maður óframgjarn og
með fádæmum sjálfrýninn, og
hafnaði á þessu skeiði öllum
viðurkenningum, sem honum
voru boðnar fyrir vísindastarf-
sem sína. Hinsvegar starfaði
hann íneð dæmafáu þreki að öll-
um þeiin margvíslegu og erfiðu
hlutverkum, sem honum voru
lögð á herðar. Þótti hánn hin
mesta fyrirmynd í þessu tilliti,
vegna nákvæmni í öllum störf-
um sínum og fyrir samvisku-
semi. Tímaritið „Köbenhavnske
Efterretninger om lærde Sager“
dregur upp skýra mynd af hon-
um 1788, árinu eftir að harin
dó. Segir þar:
„Hann var harmaður af öll-
um áreiðanlegum mörinum, og
eigi er það jettfólk haris eitt, sem
saknar hans heldur og c>U ætt-
jörð hans, sem með honum sjer
á bak sínum i'jettlátasta, iðju-
samasta og lærðasta embætiis-
manni. Eiriksson ltonferensráð
var meðalniaður á hæð, grann-
vaxinn, holdgrannur í andliti,
en augun lil'andi og snör. Hann
var maður, sem sakir mildi,
ástúðar, lærdöms og góðs minn-
is, ávalt var slcemtilegt og lær-
dómsríkt að vera í návist við,
en það var sjaldan að hann
kom í samkvæmi; vegna starfa
þeirra hinna margvisíegu, sem
hann var ávalt sokkinn í, tók
hann ekki ósjaldan heimboðuiri
ineð þeim fyrirvara, að hann
mætti koma þegar hann hefði
lokið því, sem hann hafði fyrir
stafni i það skiftið, og fara
þegar honum findist þörl' á,
vegna iðju sinnar. Var flestum
gleðiefni að sjá mann, sem var
dyggur þjónn verka sinna, og
tíma þess er hann hafði yfir
að ráða, koma án þess að minn-
ast orði á að liann væri önnum
kafinn, og án þess að láta það
á sjer finna að hann gerði hús-
ráðendum nokkurn heiður með
nærveru sinni — i samkvæmi
beint af fundi í mikilsvarð-
andi nefnd og síðan eftir hálf-
tima eða svo — er hann hafði
veitt samkvæminu meiri gleði
en líkama sínum næring —
hverfa úr hóp, þar sein flestir
voru jafnaldrar hans, gamlir
velgerðarmenn og unnendur eða
vinir, til Jiess að sinna störfuin
sinum, sem ávalt voru erfið, og
stundum alt annars eðlis, en
þau, sem hann hafði unnið að
fyrri hluta dagsins, og Ijet hann
þó hvergi verða vart gremju
yfir því að þurfa að yfirgefa
samkvæmið nje andúðar á. verk-
inu sem hann átti að fara að
vinna.
í viðræðum var hann ótæm-
andi sakir reynslu sinnar og
lesturs, en þó hafði hann sig
aldrei frammi um of, enda er
það ei vitrum niönnum títt. Mátli
heyra einn og sama mann tala
með sama nákvæma skilningn-
um um heimspekileg og mál-
fræðileg efni sem um verslun,
siglingar, stjórnmál og stjórn-
arhagi og með þeim hætti er bar
vott um skarpskygni og hygg'-
indi. Þessvegna treysti konung-
urinn á hann, þjóðin virti hann,
lærðir menn elskuðu hann og ó-
reyndir leituðu ráðá til hans.
Tómstundir sínar í heimahús-
um notaði hann sumpart til
heimilis þarfa og sumpart til að
reynast með ráðum og dáð sem
faðir sínum heiðvirðu en því
miður oftast fátæku samlöndum,
sem fundu í honum tryggan og
vitran íeiðbeinanda. Og sum-
part var hann að leggja síðustu
hönd á rit sín“.
Það er mála sannast, að ís-
land átti tryggan son þar sem
Jón Eiríksson var. Til þess að
vekja áhuga fyrir vell'erð ís-
lands svo í Danmörku sem úti
á Islandi, gaf hann út árið 1769
„Útdrátt úr ritgerð Páls Vida-
líns um viðreisn íslands“ og
varð þetta til þess, að lands-
nefnd var skipuð árið eftir að
bókin kom út, til þess að rann-
saka hag íslands. Um þetta leyti
kom til orða að skipa hann
stifts-amtmann yfir ísland. Að
það var ekki gert, stafaði ein-
göngu af því, að stjórnin þótt-
ist ekki mega sjá af hinu dæma-
lausa vinnuþreki hans, hinum
frábæru stjórnsemdarhæfileikum
hans og miklu þekkingu, frá
Kaupmannahöfn. Eri, hinsvegar
var hann gerður fulltrúi íslenskra
mála í stjórninni i Kaupmanna-
liöfn og hefir aldrei verið unn-
ið jafn dyggilega að íslands hag
þar eins og á því tímabili.
Það var mesta áhugamál Jóns
Eiríkssonar að opna augu ís-
lendinga sjálfra fyrir auðlind-
um landsins, með því að vekja
hjá þeim löngun til dáða og
framtakssemi í verklegum efn-
um. Hann var til dæmis lifið og
sálin í hinu íslenska lærdóms-
listafjelagi, sem stofnað var ár-
ið 1779 og var formaður þess
frá byrjun og til dauðadags.
Skrifaði hann fjölda ritgerða
um fjárhagsmál og atvinnumál
íslands i rit fjelagsins og hvatti
aðra til að gera hið sarria. Enn-
fremur gaf hann út bókina:
„Hvilken er den bedste Handels-
indretning for Island?“ Og
hann gaf út fjölda íslenskra
rita, skrifaði itarlega æfisögu
hins lærða sagnfræðings Þormóðs
Torfasonar og þreyttist yfirleitt
aldrei á því að auka þekking á
bókmentum Islands, landinu
sjálfu og þjóðinni.
En í mörgum efnum hefir
hann og unnið Danmörku mik-
ið gagn og' sóma. Frá 1759 til
1771 var hann prófessor í lög-
um við Sóreyjarskóla, en eftir
það gegndi hann ýmsum em-
bættum og sat i fjölda þeirra
nefnda, sem skipaðar voru til
Jiess að íhuga ýms mikilvæg mál,
svo sem í nefnd viðvíkjandi
mentamálunum og dönskum
landbúnaðarmálum. En merk-
asta stárf hans hófst þó árið
1781, er hann var skipaður
æðsti stjórnandi konunglega
bókasal’nsins í Kaupriiannahöfn.
Þetta opinbera bókasafn
danska ríkisins var í hinni
megnustu óreiðu er hann gerð-
ist bókavörður. En hann kom
þar fljótl skipulagi á, byrjaði
á því stórvirki að gera slcrá yíir
alt sai'nið og gaf út yfirlit yfir
hið gamla handritasafn, en þá
fyrst að það var komið út fóru
menn að veita hinum dýrmætu
fjársjóðum er þar voru geymd-
ir, þá athygli sem vert var. En
sá var einn ljóður á ráði Jóns,
að hann vildi gera alt sjálfur,
vann hann bæði nætur og daga
á bólcasafninu, í kulda og drag-
súg á vetrum en svækjuhita og
illri loftræsting á sumrum. Hann
hlifði sjer aldrei og þvi hlaut
að fara sem fór að loltuin.
I minningarriti um Jón Ei-