Fálkinn - 10.01.1941, Page 6

6
F Á L K I N N
Bæjarhúsin í Odda í ttð Matthiasar og kirkjan, sem reist var i hans tíð, en rifin fgrir nál. 20 árum. í hak-
sýn Gammab.rekka, en „Á Gammabrekku“ heitir eitt af snildarljóð um Matthiasar, orkl árið 1902.
Endurminninga agnir um
Matthías
Orsök og' afstaða.
Mentamaður hefir mœlst til þess og
lagt að nokkuð fast, að jeg segði eitt-
livað og einhversstaðar frá æskuminn-
ingum mínum um Malt. Jocli. En svo
er sem jeg svaraði, að óljósar endur-
minningar liólfþroskaðs drengs, inn-
an við og um fermingaraldur, aðeins
um agnarlítið atvilc, eru ljettvæg til
skilningsauka á þjóðskóldi voru. Þjóð
skáldi því, sem fró mínum lógu bæj-
ardyrum sjeð, er fjölskrúðugasta og
hugljúfasta þjóðskóld vort. Jafnt fyr-
ir því, þó önnur skóld hafi komist
eins langt eða framar i hugmynda-
auði og orðkyngi á sjerstökum svið-
um. Og þó að engin þeirra liafi fyr
nje síðar jafnast á við' Hallgrim Pjet-
ursson, að trúareinlægni, bænrækni,
siðavendni og fjölbreytni heilræða,
með djúpsæis lifsspeki fyrir alda og
óborna, alla jafnt, æðri og lægri.
Frá Matth. Joch., með öðru fleiru.
Engin nóin kynni hafði jeg af M.
J. nema þau 6 ór (1881—’7, sem hann
átti heima í Odda og embættaði ó
Keldum, ákveðna helgidaga. Kirkjur
hans (í Odda, Keldum og Hvoli) voru
vel sóttar þá — eins og oftast. Og
ekki man jeg eftir messufalli þau
árin, ón sjerstakra forfalla. Aldrei
vantaði prestinn (ef hann hafði ekki
auglýst fjærveru sína), þó liann ætti
að sækja yfir auðn og sanda, fjögra
klukkustunda lestaveg. — Sama gild-
ir um presta þar síð'an. í skammdegi
og tvísýnu veðri eða færð á vetrum,
kom M. J. stöku sinnum að Keldum
kvöldið fyrir messudag og var ölluin
aufúsugestur. Var þá faðir hans
stundum með honum. Jochum gamli
var hærri maður og grannvaxnar;
en Matthías. Hann iðaði oft af fjöri
og glaðværð. En brugðið mun þó
hafa fyrir dapurleika nokkrum á
milli, svo sem titt mun vera um ör-
lynda menn og fljótt hrifna. Af hvor-
ugu þessa var þessi sonur hans alveg
varhluta, sist af giaðværð og ör-
lyndis hrifningu. Jochum gamli tók
kirkjufólkið tali, þó ókunnugt væri,
eigi siður ungu stúlkurnar en aðra.
Þær stóðu oft í röðum við skálavegg,
sem gengið var gegnum til stofu og
baðstofu. Þó að við strákarnir gengj-
um eins og þursar þegjandi um skál-
ann og litum ekki á stúlkurnar, var
Jochum ekki svo ókurteis. Hann
heilsaði þeim og spjallaði við þær,
og sagði eitt sinn við þær, svo jeg
heyrði: „Jeg liefi ætíð verið kvenna-
maður“. — Karlmenn og piltar stóðu
þá oft í bæjardyrum eða úti, fyrir
og eftir embættið. En bændur gengu
tiJ stofu og konur í baðstofu, sjer-
staklega eftir embættið, og var þá
veitt kaffi (án brauðs), uppi og
niðri.
Ræður M. J. voru frjálsmannlegar,
viðfeldnar og fræðandi, alveg lausar
við svigurmæli, hótun og hræðslu
Jochumsson ö. fl.
við eilífa útskúfun. Nokkrum sinnum
greip liann til dæma úr fornsögum
vorum og Sturlungu, eðá frá ferðum
ti: útlanda og úr daglega lífinu. Og
sama má segja um barnafræðslu
hans. Komst hann stöku sinnum inn
í Ásatrúna og önnur trúarbrögð, og
vildi vita hversu fáfróð við krakk-
arnir vorum á því sviði. En í stað
ónotalegra andsvara, koniu upplýs-
ingar, þegar svarið stóð i okkur.
Við liöfðum því lítið' af fræðalirolli
að segja, og fórum ekki að skjálfa,
þcgar við sóum prestinn koma, eins
og einliver bóndi orðaði það við
einlivern prest. Frá Matth. Joch.
geislaði yfirleitt morgunroði, ljós og
ilur — yfir gyðinglegt myrkur, kulda
og harmagrót, með þröngsýni og
ofstæki i trúarefnum. Sannleikur og
kærleiki skyldi útrýma fáfræði og
liatri manna.
Við Júla systir mín, lærðum sam-
an „gamla kverið“ („Lærdómsbók")
og vorum fermd saman (hún á 15.
ári, en jeg á 14.). Til marks uin það,
að við kviðuin ekki fyrir að læra
kverið, a. m. k. ekki í fyrstu, þó að
langt væri, get jeg þess að gamni
minu: Þegar við fengum kverin, spón-
ný úr kaupstaðnum, þá hlupum við
með þau upp í húsagarð og lærðum
þar i leyni 3 fyrstu boðorðin. Og
lásum þau svo utanbókar, þegar okk-
ur var fyrirsett að læra fyrsta dag-
inn 1. boðorðið.
Frá spurningaárunum eru mjer að
öðru leyti minnisstæðastir dagarnir
4—5, er við dvöldum í Odda rjett
fyrir ferminguna. Það var fellisvorið
mesta, 1882. Var þá lítil mannareið
um lijeraðið, og gengum við auð-
vitað báðar leiðir. Fyrsta daginn í
Odda spurði prestur okkur og 1 dreng
í skrifstofu sinni. Að þeim spurning-
um loknum, mælti liann við okkur
systkinin: „Þið megið nú vera hjerna,
elskurnar mínar, og gramsa i öllu
mínu l)ókasafni.“ En við piltinn mælti
hann, ineð sinni vanalegu hægð og
stillingu: „Þú verður nú að fara út
í fjós og læra betur“. Varð okkur
þá fyrir í fyrstu að vorkenna hon-
um. En oft hefi jeg siðan hugsað um
spaklega spurningu Þorsteins Skúla-
sonar prófasts á Breiðabólsstað, við
samskonar atvik þar: „Hvað heitir
kýrin, sem kendi þjer“? Einn daginn
fór prestur langt út í sókn sína til að
skira barn. Morgun þann spurði
hann okkur systkinin, hvoi't við vild-
um ekki lofa föður sínum að spyrja
okkur þann daginn, liann langaði
til þess. Við töldum víst engin vand-
kvæði á því. Svo þegar Jochum gamli
lcom í skrifstofuna, broshýr og elsku-
legur, ljet hann okkur lesa eitthvað
úr kverinu og spurði næsta auðveld-
lega. Eftir fáeinar spurningar mælti
hann svo: „Það þýðir ekkert að vera
að þessu, þið vitið það alt saman“.
Að svo mæltu fór hann, en við þótt-
umst sleppa heldur vel þann daginn,
og skemtum oklcur við svarið.
Á þessu fyrnefndu fellisvori var
lokið frumbýlingsári Matth. Jocli.
Var þvi köld aðkoma lians að Odda
og ófagurt um að litast á Rangárv.
Víkur hann að því i erfiljóði eftir
Jón Hjaltalín:
„Spyr eg að norðan nísting harðan,
neyð að vestan sögð er rnesta.
Mistri roðinn röðull í austri,
Rangárland er orpið sandi“ o.s.frv.
Búið í Odda var þá ekki orðið
stórt, en það afklæddist líka betur
þessvegna, á mestu slægjujörð sveit-
arinnar, en á erfiðari stöðum og
fjárauðugum beitarjörðum. Á ofan-
verðum Rangórv. urðu bændur allir
að sækja lieyskap sumarið áður, um
3ja—0 klst. lestarveg aðra leiðina.
Flestir í Oddaflóð, Selalækjarflóð og
Safamýri. Svo sem ekkert varð heyjað
heimavið, eða á venjulegum engjum.
Á Keldum t. d. eitthvað yfir 30
„kaplar" að nafni til, af alt að 300
„kapla“ túni, og á engjunum, í Graf-
arnesi: 1 lítill, ljettur hestburður af
100 liesta engjastykki. Þessu gat
gaddaveturinn áorkað, og því, að á
liarðlendisjörðum haustið eftir, voru
kýr, hestar og sauðfje i vorholdum.
Jarðvegsþunnir liraunhólar grænk-
uðu ekki alt sumarið, en í djúpum
jarðvegi fanst klaki 2 ólnir i jörð um
haustið. Þrált fyrir þetta varð gadd-
urinn inörgum til bjargar og bless-
unar í Odda. Þar eru slægjuflóð
mikil, en „botnlaus" og óvinnandi
að öllum jafnaði. Nú kom til hjálpar
klakinn, botninn í flóðin, svo teyma
mátti hesta þvert um þau og teyga
hið besla gras af hverjum botnlaus-
um pytti. Slíkt hafði ekki slceð i
manna minnum.
Ekkert var fjær skapi Mattliíasar
en að nota sjer neyð manna. Allir
voru velkomnir, sem gátu og vildu
nota þessi gæði óbýlis lians. Þó að
jeg viti það ekki með vissu, þá tel jeg
nærri víst, að liann hafi ekki tekið
hærra slægjukaup, en 25 aura á
kapal. Og að þó liafi aldrei komið
þar öll kurl til grafar.
Af nefndum ástæðum bar lítið á
fellinum í Odda, og á góðum gjafa-
jörðum yfir höfuð. Og afleiðingar
fellisins, er siðar komu í ljós, að sá
á tatæku fólki, þeirra gætti lítið í
Odda og á öðrum stórum búum. Bú-
skapurinn þar var þó á nefndu vori
að vonum fremur frumbýlingslegur,
og ekki auðugt að kræsingum mat-
borð þjóðhöfðingjans. Þó var víst
enginn svangur i Odda. Húsmóðirin
var mesta myndar- og gæðakona, svo
að nóg var veitt af því, sem til var.
En meðal annars matar bar þar (og
viðar þá) inest á rúgmjölsgraut og
rúgmjölskökum. — Og eini matur-
inn oft á málum með lítilli mjólk
eða viðbiti.*)
Frúin var góð kona, liagsýn og
ágæt húsmóðir, svo að þrátt fyrir
*) Út af þessu matartali, dettur
mjer i hug, er göfugur borgari á
ísafirði sagði mjer nýlega eftir Mattli.
Joch.: Að hann hefði „livergi fengið
jafn mikinn og góðan mat, eins og á
Keldum“.
þungt heimili, ill árferði og örlátan
húsbónda, blómgaðist bú þeirra ár
frá ári. En þá voru líka til eldri
munnar og þurftarfrekari, en ungu
siðprúðu barnanna í Odda. Og liurfu
víst nokkrir góðir bitar úr búrinu í
þau gin.
Ei’tt sinn t. d., er M. J. sendi eldis-
naut til Reykjavíkur, kvað hann svo
að orði um söluverðið: „Það fór í
botnlausan pytt og bólaði ekki upp
af“. —
Ljúflyndi, litUlœti og þœgilégheit
við allan almenning, auðkendi Mattli.
Jochumsson flestum öðrum embættis-
niönnum fremur, á þeim áruin. Og
eigi síst þá, er liann var í hópi eldri
manna. Þar með er ekki sagt, að
hann hafi ekki fundið, hvort lionum
var sýnd viðeigandi virðing og traust
eða ekki. Þannig mun honum hafa
fundist það bera vott um traust í
minna lagi á forráðasviðinu, að liann
var víst mjög lítið eða ekkert riðinn
við sveitar- eða hjeraðsstjórn, meðan
hann var i Odda. En góðvild hans
og alúð brást þó aldrei. Hann tók i
liendina á fleiri stúlkum en heima-
sætunum. Hann kipti ekki að sjer
framrjettri liendi, eins og jeg sá
hc-fðarbónda gera, þegar lionum var
svarað neitandi þessari spurningu:
„Er þetta dóttir hjónanna?“ Svona
lílil atvik og fáorð, lýsa oft betur
hugarþeli og insta eðli inanna, en
langar. lofræður eða umsagnir.
Dæmi: Að lokum skal liér aðeins
drepið á tvö dæmi af mörgum likum,
sem lýsa hugulsemi og hlýju Matthi-
asar.
Eitt sinn er við strákarnir rákum,
eftir venju, 20 reiðingshesta frá
Keldum til heyflutnings af engjum
(Grafarnesi — 3ja klst. veg), þá
þeystu þeir framhjá okkur þegjandi,
Bogi læknir í Kirkjubæ og Þorsteinn
á Móeiðarhvoli, en M. J. sneri frá
þeim og fór að spjalla við okknr
um heyskapinn og liáttalag okkar.
Hitt dæmið er frá Keldum, þá er
Matlliías gisti þar um jólanóttina.
Aldrei þótli fært að boða þar til aft-
ansöngs i skammdegismyrkrinu —
þó að ekki stæði á presti — sökum
stjárlbýlis og eyðisanda. — Ilálfrar
klst. gangur á næsta bæ í sókninni,
en 1—3 klst. á hina.
En þá er lieimilisfólkið liafði lokið
búverkum og borðað, klætt sig í spari-
fötin og karlmenn kembt „mosann
úr skegginu", var það jafnan siður
á aðfangadagskvöld jóla og gamlárs-
kvöld, að þá gengju allir til kirkju,
sem rólfærir voru. Voru þá kveikt
öll hátíðarljósin á nýsteyptu tólgar-
kertunum, milli 30 og 40 um alla
kirkjuna (6 á altarinu eða 10, ef þar
voru 2 kongakerti i stóra koparstjak-
anum). Að svo búnu settust allir í
röð í kórnum og sungu nokkra tæki-
færissálma. — En húslesturinn, með
sálmi á undan og öðrum á eftir, var
altaf fluttur í baðstofunni, því að
oftast var þar einhver, sem ekld
komsl út.
Jæja, þetta er nú orðin nokkuð
langur formáli fyrir litlu efni.
Matthías kom fúslega með okkur
í kirkjuna, og á eftir kom gömul,
biind kona. Hún bjóst við að Mattlií-
as kynni að flytja ræðu. En þó ræð-
an yrði ekki löng að þvi sinni, held
jeg, að við höfum öll skilið hana
betur og orðið lirifnari af henni, en
löngum stólræðuin sumra presta. —
Þegar Matthías sá, að blinda konan
settist í sætið sitt vanalega, við
kirkjudyrnar, þá gekk liann til henn-
ar, teiddi hana inn í kór og setti
hana sjer við hlið og mælti á þessa
leið: „Við skulum sitja saman og
syngja saman, Guðrún min. Við erum
öll eitt, og ekki síst á jólunum."
Aths. Blinda konan var Guðrún
Jónsdóttir bónda á Stórólfshvoli,
móðursystir mín. Hún var blind í
nær því % öld, en á hverjum messu-
degi gekk hún ein og óstudd til
Niðurl. á bls. 11.