Fálkinn - 05.06.1942, Síða 4

/
4
FÁLKINN
Anna Z. Osterman:
»MEÐ LðGUM
SKAL LAND BYGGJA«
í eftirfarandi grein segir ungfrú Anna J. Osterman sendikennari
frá því, hvernig „lög bygðu land“ í Svíþjóð framan úr forneskju og
fram á 18. öld. Sú saga er fróðleg, því að þar er m. a. að finna
undirstöðu þess, að íslendingar gátu sett sjer allsherjarlög hálfri
öld eftir að fyrsti landnámsmaðurinn tók sjer bústað hjer. í síðari
greininni, sem birtist í næsta blaði Fálkans, gerir ungfrú Osterman
grein fyrir framhaldi hinnar fornu þingræðislegu þróunar lög-
gjafarinnar í Svíþjóð alt fram á vora daga.
Rikisinnsigli Magnúsar konnngs Eirikssonar.
I.
VORT er eldra: landiö eða lög-
in? Mörgum lcann að finnast
þetta óþörf spurning — lilýtur ekki
landið að vera fyrst og lögin koma
síðan? En þetta er nú samt ekki svo
óbrotið, ef maður notar land i merk-
ingunni stærra eða smærra saman-
hangandi bygt ból, með ibúum,
sem eiga sömu hagsmuna að gæta
inn á við og út á við, m. ö. ó. svo-
nefnt ríki.
Sveriges land, eða Svíaríki, á sjer
langa stjórnarfarslega þróun, sem tók
allmargar aldir. Um það er deilt,
hve lengi svæði það, sem nú er kail-
að Svíþjóð, hai verið bygt fastbú-
andi þjóðum, en með vissu má gera
ráð fyrir, að hinir ýmsu iandshlutar
hafi bygst á mjög mismunandi tíma.
Og það verður sannað, að Sviþjóð
hefir að minsta kosti síðan á yngri
steinöld haft óbrotna germanska
menningu og þá sennilega verið
bygð germönskum þjóðum. Eigi er
hægt að gera grein fyrir hvenær
Svíalönd bygðust upphaflega ger-
mönskum þjóðflokkum, en eitt er
víst: við byrjun tímatals kristninn-
ar höfðu ýmsir germanskir kyn-
fiokkar skift landinu á milli sín,
en lifðu hver öðrum óháðir. Sænsk
staðarnöfn, sem enda á „kind“ og
líklega eru elst allra staðarnafna í
Svíþjóð, benda á að þessi umdæmi
Skurðmynd ú. kórstól i dómkirkj-
unni í Vásherás. Josse Eriksson á
bœn fyrir Maríu mey. IJann er
tlskuklœddur og bjöllur hanga viö
belti hans og hálsfesti.
eigi rót sína að rekja til fornra
ættbálka, þ. e.: liópur fólks, sem
bundinn var skyldleika, eða „ætt“,
liafði eftir langt flakk fundið stað,
jjar sem ákveðið var að taka sjer
bólfestu, og þar sem mögulegt virt-
ist að afla sjer nægrar fæðu með
veiðum, fiski og jarðyrkju. Land-
inu, og rjettinum til dýraveiða og
fiskivatna vissulega líka, hefir svo
verið skift milli meðlima ættar-
hópsins, hinna frjálsu bænda, svo
að Jiver bóndi hefði uppeldi handa
sjer og sínu fólki.
Þessi fyrstu, litlu ættasamfjelög
voru nefnd „herad“ eða „hundare“.
Eftir því sem fólkinu fjölgaði
sameinuðust þessi „hjeruð“ i stærri
samfjelög til þess að eiga hægra
með að gæta hagsmuna sinna út á
við. Herferðir gegn ókunnum ætt-
bálkum voru eigi hvað síst mikils-
verð sameiginleg málefni hverrar
ættkvislar um sig. Þessar stærri
ættaeiningar voru kallaðar „fólk-
land“ eða aðeins „land“. Hin kunnn
upplensku „fólklönd“ Tíundaland,
Áttundaland og Fjádrundaland, voru
þannig sambandsheildir úr tíu, átta
og fjórum „hundare“ eða hjeruð-
um. Hverju fólklandi stjórnaði liöfð-
ingi, sem fyrst og fremst var for-
ingi i stríði og nefndur „konungur“.
Á friðartímum gætti konungsins
minna. Innanlandsmálefnin heyrðu
ekki undir konung, heldur rjeðu
hinir frjálsu bændur þeim sjálfir
til lykta á sameiginlegum þingum.
Á þingi voru deilur ailar milli l^egn-
anna innbyrðis útkljáðar, en deilu-
málum fjölgaði vitanlega eftir því
sem fólkinu fjölgaði og árekstrar
milli einstaklingshagsmunanna urðu
fleiri. Lengi voru einstaklingar eða
ættir látnar liefna misgerða gegn sjer
og sínum sjálf, en slíkur einstak-
lings málarekstur hafði svo miklar
hættur í för með sjer fýrir þjóðfje-
lagsfriðinn, að loks var líka farið að
dæma seka menn á liinu santa þingi.
Áður en sögur hófust var næsta
skrefið stigið i jjjóðfjelagsskipun-
inni, jjví að nú fóru hin smáu fólk-
lönd að sameinast í stærri heildir,
hin svonefndu „landskap“. Enn i
dag ber nafnið „Sm&land" vitni
þessu skrefi í hinni söguiegu þró-
un úr ættkvíslarsamfjelagi í ríki.
Um langan aldur urðu þessi „land-
skap“ sjálfstæð ríki, og áttu oft í
ófriði innbyrðis, á hinn sama og
fyrreynda hátt, sem ættkvíslirnar
höfðu herjað hver á aðra áður.
Þannig áttu tvö stærstu ríkin, Svía-
veldi og Gautaveldi, i löngu og liat-
römmu stríði um völdin, þegar sög-
ur hefjast. Þeirri styrjöld lauk svo,
sennilega á sjöundu öld, að Gautar
urðu að viðurkenna yfirráð Svea
_og sætta sig við að liafa sama kon-
ung og Svear. — En í nærfelt 500
ár var þessi sameining Sveaveldis
og Gautaveldis ekkerl annað en
persónusamband um hernaðarmál-
efni milli tveggja sjálfstæðra ríkja,
sem hvort um sig stjórnuðu þjóð
sinni eftir sínum eigin lögum. Jafn-
vel fram á 13. öld, og enda síðar,
mátti telja Vestur-Gautland — vold-
ugasta „landskap“ hins forna Gaula-
veldis — frjálst bændalýðveldi, sem
að vísu varð að viðurkenna yfirráð.
Sveakonungs, en livorki greiddi
konunginum skatt nje leyfði lion-
um afskifti af innanlandsmálum
Vestur-Gautlánds. Þeim var ráðið til
lykta af bændum á þingi, „ailræ
göthæ ting“ — og Sveakonungi var
tekið sem fremur óvelkomnum gesti,
er liann kom í iandið: samkvæmt
lögum Vestur-Gauta sjálfra varð
liann að afhenda menn i gisling
áður en hann kom inn fyrir landa-
mærin. Ef liann varækti þetta á-
kvæði, var liann talinn fjandmað-
ur og' sætti meðferð, sem var í sam-
ræini við það: i gömlu vestur-gaut-
lensku handriti er greint frá þvi
— og með nokkurri hreykni —
hvernig fór fyrir konungi einum,
sem óhlýðnaðist þessu ákvæði i
Vestur-Gautalögum: „. . .Ragnvaldur
konungur, hraustur og hugstór, reið
i Ivarleby án gisla, og fyrir óvirð-
ing þá, er liann sýndi þá öllum
Vestur-Gautum, lilaut liann smánar-
legan dauðdaga. Stýrði lögmaður
einn góður þá Vestur-Gautlandi sem
höfðingi þess. Og voru allir ])á ör-
uggir að búum sinum“. Öryggi það,
sem hjer er nefnt, veit sennilega
ekki aðeins að innbyrðis friði i
landi Vestur-Gauta, lieldur jafnframt
að öryggi gegn óvelkomnum afskift-
um Svíakonungs af málefnum lands-
ins. Eigi aðeins Vestur-Gautlandi,
heldur öðrum „landskap“ var stjórn-
að eftir eigin iögum. Nánari athug-
un á því, hvernig þessi lög eru til
orðin, varpar ljósi á eitt af allra
eftirtektarverðustu og þýðingarmestu
tímaskeiðunum í hinni innri ríkis-
skipunarsögu Sviþjóðar, nfl. livernig
landið breyttist úr frumlegu ætt-
kvíslaþjóðfjelagi í raunverulega lög-
kerfisbundið ríki.
Frá fornu fari skáru frjálsir bænd-
ur úr deilum manna á sameiginlegu
þingi. Smám saman fjölgaði fólkinu
í hverju þjóðfjelagi og jafnframt
deilum milli manna. Smám saman
urðu rjettartilfellin mörg og jafn-
framt miklu margbrotnari og flókn-
ari en áður, svo að nú fór að verða
þörf á sjerfróðum mönnum við upp-
kvaðning dóma. Hvað var þá eðli-
legra en bændur fælu þeim, sem
báru af öðrum að speki og hygg-
indum, að yfirvega, hvað skyldi
teljast rjett og sanngjarnt að dæma,
samkvæmt þeirri venju, sem skap-
ast llafði? Tólf manna nefnd sú.
sem getur um i elstu sænskum lög-
um, mun hafa myndast á þann liátt,
að bændur nefndu i hverju ein-
stöku máli tólf kunnandi og hyggna
menn, til þess að gera álit um málið,
svo að þingheimur ætti hægara með
að dæma um það, er hann hafði
vísbendingar liinna tólf.
Þegar byrjað var að skrifa lög
Svíþjóðar var ])róuninni komið
nokkru lengra. I flestum „landskap“
eða löndum var kominn sjerstakur
lögfróður maður, sem ráðgjafi á
liinum almennu þingum, er þá voru
komin á. Þetta var lögmaðurinn.
Miklar kröfur voru gerðar til lög-
mannsins að því er snerti þekkingu
og hyggindi: hann skyldi „lög
skilja“, þ. e. a. s. geta skorið úr,
hver gömul rjettindavenja væri;
ennfremur skyldi hann „lög geyma“,
þ. e. a. s. muna hvað rjett og sann-
gjarnt hefði verið talið i eldri mál-
um. Sem ráðgjafi þingsins skyldi
liann einnig „lög yrkja“, þ. e. brýna
fyrir þingbændum þann dóm, sem
samkvæmt fornri venju skyldi upp
lcveða, en þó líka gera tillögur um
dóma i málum, sem eigi voru nein-
ar hliðstæðar fyrirmyndir að frá
fornu; loks skyldi hann „lög segja“
— eða lesa lögin upp fyrir þing-
heimi á fundi. í fyrstu rjeð þing-
heimur þó sjálfur dómsniðurstöð-
um sínum. En það liggur i hlutar-
ins eðli, að sá maður, sem öðruni
betur kunni fornar þingvenjur lands-
ins, hlaut að fá mikil völd og verða
áhrifamikili um dóma þá, sem upp
voru kveðnir. Brátt varð hann líka
raunverulegur dómari, þó að aldrei
væri hann nefndur svo. Það er ekki
fyr en í yngri landslögum, sem sjer-
staks dómaraembættis verður vart.
Þegar fram iiðu stundir urðu lög-
in mikils til yfirgripsmeiri en svo,
að lögmaðurinn gæti fest sjer þau
i minni. Einkum var það eftir
kristnitökuna, að dæma þurfti um
fjölda nýrra, áður óþekta mála.
Varð þá óhjákvæmileg nauðsyn að
skrifa lagaákvæðin og koma skipu-
lagi á niðurröðun þeirra. Þegar í
heiðni hafði Upplendingalögmaður-
inn Viger Spá skrifað eða, rjettara
sagt ritað á trjespjöld ýmislegt úr
lögum Svealands. En á 13. öld kemst
fyrst ritun og skrásetning laga á
verulegan rekspöl. í byrjun 13. ald-
ar voru sem sje rituð Vestur-Gauta-
lög hin eldri, og er líklegt, að Eskill
iögmaður hafi gert það, og í lok