Fálkinn - 05.06.1942, Page 5

FÁLKINN
ö
sörau aldar voru rituð Upplendinga-
iög. Það gerði tólf manna nefnd
undir forustu Birgers Persson, lög-
raanns i Tíundalandi, föður Bir-
gittu hinnar helgu. Þessu verki var
lokið i árslokin 129(i, og hlutu lögin
þá staðfestingu Birgis lconungs,
Magnússonar hlöðuláss. Síðan voru
ritaðir og endurskoðaðir lagabálk-
ar hinna ýmsu landa Svíþjóðar og
hlutu konungsstaðfesting. Það er
eftirtektarvert, að hin gömlu Vestur-
Gautalög hlutu aldrei staðfestingu
konungs, en Vestur-Gautar höfðu
lög sín í heiðri samt •— eða máske
einmitt þessvegna!
í elstu lögum rekst maður oft á
það, að talað er um rjettaratriði í
frásagnarstíl, eins og verið sje að
tala um athurð, sem gerst liafi ein-
hverntíma, og síðan er greinl frá,
hvernig dæmt hafi verið i málinu.
Bjettarvenjan liefir orðið til upp úr
einstökum tilfellum, og lienni fylgt
þegar líkt kom fyrir siðar. Af ein-
stökum atriðum, hefir myndast
venja, sem hefir unnið liefð hjá
eftirkomandi kynslóðum: fólkiS hef-
if sett sjer lö(/. Frásagnarstíllinn á
gömlu lögunum talar sínu máli um
æfagamalt þjóðfrelsi.
En jjað er ekki aðeins þjóðfje-
lagsþróunin, lieldur lifsskoðun horf-
inna kynslóða, sem endurspeglast í
hinum gömlu lö;gum, er snúast eink-
um um dagleg viðskifti manna á
milli. Þau eru besta, vissasta og
skýrasta heimildin að jjekkingu
vorri á skilningi fornþjóðanna á
tilverunni, sjálfum sjer og viðskift-
unum við aðra.
Gömlu landslögin bygðu á alþýð-
legum rjettarvenjum. Satha má segja
um bæjarfjelagalögin, sem sett voru
siðar, og mæltu fyrir um viðskifti
ibúanna i borgum Jieim, sem urðu
til í Sviþjóð á miðöldum.
Jafnvel áður en lögin voru skrá-
sett og staðfest hafði konungsvaldið
litla eða enga íhlutun um löggjöf-
ina; tveir konungar, Magnús hlöðu-
lás og Birgir sonur lians virðast í
einstaka tilfellum lial'a átt frum-
kvæðið að endurskoðun og skrá-
setningu taga, en sjálft verkið unnu
l'róðir lögmenn og tögin voru jafn-
an á grundvelli liinnar Jjjóðlegu
rjettarvenju; |já fyrst er verkinu
var lokið, fjekk konungurinn þann
heiður að staðfesta Jjann þjóðar-
vilja, sem í lögunum fótst, með
undirskrift sinni.
En áður en liálf öld var liðin frá
staðfestingu Upplandslaganna, varð
Ijós nauðsyn á því að halda lengra
áfram uppteknum hætti og sam-
ræma eigi aðeins fólklandalögin í
„landskapslög", heldur og að semja
heildarlög fyrir landið upp úr
„landskapslögunum“.
Vísirinn til almennra landslaga
var þegar til. í tíð Birgis jarls og
síðar, í stjórnartið Magnúsar hlöðu-
láss, hafði sem sje reynst óhjá-
kvæmilegt að setja ýms lög fyrir alt
rikið, varðandi innanlandsfriðinn
Konungur og almúgi lofuðu á jjingi,
með eið og upprjettingu liandar,
að lialda Jjessi lög, gagnkvæmt. Því
voru þau kölluð eið-særis-lög. í þeim
voru ákvæði um samborgarafrið
innanlands; hin merkustu þeirra eru
fern l'riðarlög, sem sett voru fyrir
áeggjan Birgis jarls og voru síðan
samþykt á „landskapsþingunum":
lögin um kirkjufrið. þingfrið,
kvennafrið og heimilisfrið. Brot
gegn friðarlögununi varðaði lífláts-
Iiegningu. Grundvöllur innbyrðis
friðar samborgaranna, sem kemur
fram í friðarlögunum, er enn í dag
einn af hyrningarsteinunum undir
þjóðfjelagsskipun Svía. Styst og Ijós-
ast er liægt að lýsa þessum grund-
velli með orðum umbótamannsins
Olaus Petri i dómarareglum þeim,
sem standa i upphafi sænsku ríkis-
laganna: ,,Vilji og ofbeldi er ekki
landsrjettur".
Ef til vill mætti einnig segja, að
þessi orð lýsi einmitt þvi sem öll-
um norrænum þjóðum finst nú á
tímum vcra difpsta tákn þess, sem
þær eigi sameiginlegt!
Þegar Magnús Eiríksson var liylt-
ur ófullveðja sem konungur Svía,
árið 1319, var þróun samræmisins
í sænsku rjettarfari ekki enn komin
lengra á leið en þangað, sem skref-
ið liafði verið stigið á öldinni áð-
ur, með lögunum um landsfrið. En
ríkisráðsstjórinn, sem fór með völd-
in meðan konungur var ófullveðja,
átti mikinn þátt í því að þroska
ábyrgðartilfinningu i stjórnmálum
hjá þeim sænsku stórmennum, sem
i ríkisráðinu sátu. Og við jjetta
vaknaði lijá höfðingjunum sú liug-
inynd, að hægl væri og nauðsynlegt
væri að koma á nánara sambandi
milli liinna ýmsu hluta ríkisins,
með þvi að setja Sviþjóð ein ríkis-
lög. Og laau komu. Það er kunnugt,
að árið 1325 var farið að starfa að
þessari lagasetningu, en eigi var
það fyr en 1347 að lögmennirnir
þrír, sem konungur hafði skipað til
þess að samræma lög hinna mis-
munandi landshluta, sáu sjer fært
að leggja fram frumvarp til laga,
sem hæft gæti öllu rikinu í lieild.
Þessi lög fengu löng'u síðar nafn
])að, sem þau ganga undir nú meðal
Svía: Landslög Magnúsar Eiriksson-
ar. En svo hlálega vildi til, að kon-
ungur gat ekki lagt samþykki sitt
á jjessi lög, því að þar vantaði
kirkjulagabalk, en eigi að síður voru
þau samþykt á hverju „landskaps-
J)inginu“ al' öðru. Um líkt leyti voru
einnig sett almenn bæjalög, sem
giltu i öllum borgum og bæjum
Sviþjóðar.
Það kom á daginn, að þessi nýju.
allsherjarlög urðu J)að einingar-
band, sem varði sænska ríkið því
að gliðna i sundur i hinuin áköfu
innanlandsdeilum, er urðu í Svi-
þjóð síðar á miðöldum.
Þegar Kristófer konungur af
Bayern settist á konungsstól Svía,
voru hin gömlu landslög lögð fyrir
hann, í nokkuð breyttri mynd, og
varð liann neyddur lil að samþykkja
þau og staðfesta, en þetta gerðist
2. maí 1442. Með þessari nýju út-
gát'u landslaganna vildu sænsku
liöfðingjarnir sjá við ])ví, að hinn
útlendi konungur liefði með sjer
erlend lög i landið „án frjáls já-
kvæðis og sainj)ykkis þjóðarinnar“.
Það er vist, að sænsku liöfðingjarnir
höfðu gitdar ástæður tii þess og
að J)að var sprottið af viturlegri
gætni og framsýni hjá þeim og
sænskri þjóð. Þvi að enn var i
fersku minni bitur reynsla af hinni
sorglegu óstjórn, sein Eiríkur af
Pommers og liinir útlendu fógetar
Iians, danskir og þýskir, liöfðu látið
sjer þóknast að „farsæla“ sænsku
þjóðina með. Fógetar Eiríks kon-
ungs vildu sem sje stjórna Sviþjóð,
samkvæmt rjettarreglum, sem höfðu
grunsamlegt ættarmót með þeim, er
tiðkuðust hjá þýskum ránsriddur-
um, en útlendingunum til mikillar
gremju lcunni vanþakklátur, sænsk-
ur almúginn alls ekki að meta far-
sæld þá, sem lionum var boðin.
Og svo reis alþýðan upp, undir
forustu námumannsins Engilbrekts
og hrakti hina hrokafullu gesti úr
landi — og rak um leið þýska ráns-
riddara-rjettarfarið af höndum sjer!
Með ])essu var sænskum lands-
rjetti bjargað frá stórhættu, en þetta
var ekki eina hættan, sem steðjaði
að liinum æfagainla skilningi Svia
á lögum og rjetti. Það stafaði einnig
hætta af. hinum kanoniska kirkju-
rjetti, sem þó leið hjá með siða-
skiftunum, — en i staðinn kom
síðar ný hætta i mynd hinna „mosa-
isku laga“, sem undir nafninu „Guðs
Iög“ var skeytt við þá útgáfu lands-
laganna, sem Karl konungur IX. gaf
út árið 1608. Það var ekki fyr en
árið 1688 sem sænsk löggjöf gat
hrist af sjer þennan fylgifisk aust-
an úr löndum, með því að sett
væru ný sænsk kirkjulög. Um líkt
leyti var enn meiri hættu afstýrt,
sem lengi hafði vofað yfir sænskri
löggjöf: i meðferð liinna sorglega
ræmdu galdramála hafði, að minsta
kosti að nokkru leyti, verið fylgt í
Svíþjóð þeim rjettargangsreglum,
sem tveir þýskir munkar höfðu
sett í liinum svonefnda „Norna-
liamri ', sem er viðbjóðslegasta og
ógeðslegasta bók vesturlanda. —
Þjófur leiddur fgrir dómafa. Upp-
hafsstafur í handriti að landslögum
Magnúsar Eirikssonar.
„Rjettarskilningurinn", sem haldið
er fram í „Nornahamri“, stendur
í dýpstu andstöðu sem hugsanlegt
tr við rjettarmeðvitund sænsk-nor-
rænna þjóða. En skynseinin sigr-
aði um síðir. Það var ungur sænsk-
ur læknir, Urban Hjárne, sem gerði
út af við vald „Nornahamarsins“
á hugum manna og bjargaði á þá
leið sænsku þjóðinni, bæði rjett-
látum og ranglátum, frá þeirri múg-
móðursýki, sem tveimur þýskum
miðaldamunkum hafði tekist að
kveikja um alla Evrópu — og þó
mest meðal kvenfólksins.
Með nýjum timum og breyttum
háltum varð það krafa, sem ekki
varð komist lijá, að endurskoða og
auka liin gömlu landslög og var
þetta starf hafið árið 1640. En árið
1734 samþykti Rikisdagurinn lands-
lögin og hinn rikjandi konungur,
Friðrik I., staðfesti þau 23 jan.
1736. Síðan hefir þessum stjórn-
lögum verið breytt meira og minna
i samræmi við eðlilegar kröfur um
endurnýjun og til samræmis, jafn-
óðum og ný i'jettarmeðvitund og
skoðanir ryðja sjer rúms í þjóðfje-
laginu og hugum þjóðarinnar. En
samt má með rjettu segja, að stjórn-
lögin frá 1734 sjeu enn stofninn í
sænskum lögum og grundvöllur rjett-
arskipunar þjóðarinnar. Mestar eru
breytingarnar, sem stafa af breytt-
um skiiningi á afbroti og refsingu.
Með lögunum frá 1734 er öll rjett-
arskipun í Svíariki endanlega lögð
í hehdur opinberra yfirvalda. Nú-
timamönnum kann að virðast þetta
sjálfsagt, en það liefir ekki altaf
þótt svo! Upphaflega hafði þjóð-
fjelagið sem slikt haft litil áhrif á
rjettarskipunina, sjerstaklega þegar
um glæpi var að ræða; í fyrstu ljet
það sjer nægja að gera hinn seka
útlægan með dómi: liann var dæmd-
ur rjettdræpur á þingi, eða sviftur
allri vernd þjóðfjelagsins. En lengi
var það ekki talið lilutverk þjóð-
fjelagsins að fullnægja dómnum -—
það var talið skyldast þeim, sem
fyrir órjettinum hafði orðið, eða
ættmennum hans. Ef hann eða ætt-
in vildi drepa útlágann, þá var það
rjettmætt, og banamaðurinn sætti
ekki refsingu fyrir verknaðinn. En
ef sá, sem fyrir órjettinum varð,
vildi taka mjúkum höndum á hin-
um seka, þá mátti hann það líka.
Hann gat, ef liann vildi, láta sak-
borninginn kaupa sjer frið með fjár-
útlátum, annaðhvort til sakársóknara
eða til ættmenna lians, eins og var
þegar um var að ræða manngjöld
fyrir víg. Smám saman var ákveðin
gjaldskrá fyrir þessháttar afbrot.
Næsta skrefið var stigið, þegar lög-
in voru skrásett: þjóðfjelagið hafði
fengið umsjá með rjettarfram-
kvæmdunum; sættir tveggja deilu-
aðila voru orðin mál, sem almenn-
ing varðaði, í stað einkamáls. Þing-
ið ákvað sektirnar og hið opinbera
áskildi sjer vissan liluta sektanna,
en Ijet sakarsóknara í sumum til-
fellum ráða, hvort liann vildi þiggja
sektir eða láta dæma sakborning-
inn útlægan — og þar með taka að
sjer framkvæmd refsingarinnar
sjálfur.
Það er Ijóst, að sliku fyrirkomu-
lagi fylgdu sivaxandi vandkvæði í
þjóðfjelagslífinu. Smáin saman varð
óhjákvæmilegt að lögbanna ættar-
hefndir og fela þjóðfjelaginu í stað-
inn að sporna við glæpum og sjá
um refsingarnar. Afbrot gegn ein-
staklingnum var nú orðið afbrol
gegn þjóðfjelaginu sem heild. Fyrsta
rjettarfarslega framkvæmd þessarar
skoðunar koin fram í áðurnefndum
lögum um landsfrið. En það er erf-
itl að uppræta æfagamlar venjur og
langt fram á 17. öld má sjá þess
getið í dómsbókum, að sum þing
tóku fram fyrir hendurnar á dóm-
urum og gerðust jafnvel til þess
að hindra framkvæmd löglega upp-
kveðinna dóma. Jafnvel á tið Gust-
afs Vasa var hið síðarnefnda blátt
áfram talið til borgaralegra rjett-
inda.
Stundum kom það fyrir, að dóm-
ari spurði þinglieim um líferni sak-
bornings og þá gat það komið fyrir,
að þingheimur bað náðar sakborn-
ingnum til handa, en það gat líka
komið fyrir að fólkið — eins og í
Konga lijeraðsdómi — hróþaði
„úlfsgjöld", þ. e. a. s. „vargur í vje-
um“ til sakbornings. í Ilarmánger
kom það fyrir árið 1601, að dóm-
stóllinn ofurseldi drápsmann ættar-
hefndinni, að fornum sið! Það var
vissulega ekki út i bláinn, að Gustav
II. Adolf og næsti eftirmaður hans
tókust á hendur að stofna yfirdóma,
sem í nafni konungsins áttu að
rannsaka og ef þörf gerðist breyta
dómum hjeraðsrjettanna. Þannig
urðu liinir svonefndu sænsku „liov-
ratter“ til, bæði i Sviþjóð sjálfri
og sænskum löndum lianda Eystra-
salts: Svea hovrátt var stofnaður
1614 og síðan kom yfirrjettur í
Ábo 1623 og yfirrjettiir í Dorpat
1630 og loks Göta liovrátt 1634. Vert
er að benda á það í þessu sam-
bandi að í öllum löndum Svía er-
lendis voru sömu lög og rjettarfar
í gildi og heima í Sviþjóð: eftir
að Gustav IV. Adolf var fluttur suð-
ur Pommern eftir að honum liafði
verið vikið frá rikjum árið 1809
hörmuðu bændurnir þar það sáran,
að hafa mist konung, sem befði lát-
ið sænsk lög gilda i livívetna í
landi þeirra og verndað þá' þannig
gegn yfirgangi þýsku junkaranna.
Siðaskiftatímabilið olli um langt
skeið mikilli ringulreið i sænsku
rjettarfari. En i einu tilliti stuðlaði
þetta svarta tímabil mjög að þró-
un sænsks rjettarfars, og þetla var
að þakka trygð eins einstaks manns
við rjettlæti og rjettvísi, nfl. Olaus
Petri, umbótamanns kirkjumálanna.
Alit lians á samlífi mannanna bygð-
ist á trúargrundvelli og lýsir sjer á
margan liátt i ritum hans, m. a. í
Dómararcglunum. í sumu tilliti eru
þær gersamlega nýskapandi, en
geyma einnig ýmsan verðmætan
rjettargrundvölí, sem sænska þjóðin
hafði l'engið i arf frá miðöldum,
og sem geymst liafa í gömlu hand-
riti frá Vestur-Gautlandi. Ómissan-
legust mun sú setningin vera, sem
brýnir, hve rjettdæmi dómarans sje
mikilsvert:
„Nú er það fernt, sem afvegaleitt
getur dómarann: eitt er kœrleikur,
annað hatnr, þriðja gjafir og fjórða
hræðsia. Þetta fernt verður dómar-
inn að standast, og bera eigi svo
sterkar tilfinningar til nokkurs
Frh. á bls. /4.