Fálkinn - 11.11.1949, Blaðsíða 4

4
FÁLKINN
Dalur frá Veismar (1608), fram- og bakhlið af
norska marki frá siðskiftaöld, og loks fram- og bak-
hliff á norskum dal frá 1629, meö mynd og skjaldar-
merki Kristjáns IV.
Nöfn rnyntn og
VIÐ nefnum krónur og aura,
dollara og sterlingspund svo að
segja daglega, án þess að gera
okkur grein fyrir á livern Jiátt
l>essi orð hafa myndast og livað
an þau stafa. En vegna þess að
peningamynt er tiltölulega ung
í sögu mannkynsins er liægt
að finna uppruna margra af
þessum nöfnum.
Svo að maður byrji með sam-
heiti allra peninga veraldar,
orðinu mynt þá er það komið
úr latínu, en er til í ýmsum út-
gáfum í tungum flestra þjóða.
I Frakklandi heitir myntin
monnaie, í Englandi money, í
Þýskalandi Miinze, en þessi orð
eru öll sprottin af latneska orð-
inu moneta. Rómverska mynt-
sláttan var stofnuð árið 268 f.
Ivr. í lmsakynnum, sem voru
skammt frá liofi gyðjunnar
Juno Moneta. Nafnið „Moneta“
færðist svo ósjálfrátt yfir á
myntsláttuna og peningana,
sem mótaðir voru.
Orðið peningar er komið til
Norðurlanda með Fríslending-
um, og er líklega afbökun úr
latneska orðinu „pondus“, sem
þýðir þyngd. Verðgildi margra
inynta er sem sé miðað við
]>yngdina upprunalega. Til dæm-
is var norrænn eyrir Vs úr
mörk en orðið eyrir í nýrri
merkingu var tekið upp sem
myntheiti á Norðurlöndum i
lið Gustafs Vasa Svíakonungs.
Má henda á fleiri myntlieiti,
sem stafa frá þyngdarmálinu, svo
sem mark, pound og peso.
Latneska orðið libra táknaði
upprunalega vikt; síðan það
sem vegið var og þyngdarein-
inguna, eða pundið. Pundið af
kopar var verðmælir lijá Róm-
verjum löngu áður en farið var
að móta mynt. Enska pundið
er nú táknað með stafnum £
(fyrir lihra). Sama orðið gengur
aftur í gömlu frönsku myntlieiti,
livre, og í ítalslca myntheitinu
líra.
SpánsJía myntlieitið peso er
líka náskylt vogarmæli. Orðið
kvað koma af því að Spánverj-
ar skáru silfurstengur sundur i
nákvæmlega jafn þunga bita,
sem þeir kölluðu pesos og not-
uðu sem mynt. Peseta er smæklc
unarorð af peso.
„Ekki ein sou“ er sletta sem
kemur fyrir í mörgum málum.
Sou eða sol, sem fyrr var kall-
að er franskt myntlieiti, sem
dregið er af latneslca mvntheit-
inu solidus.
En „solidus“ var heiti merlc-
ustu gullmyntar Rómverja á
keisaraöldinni. Það þýðir eigin-
lega: fullkominn, öruggur, viss.
Orðið gengur aftur í ítölsku,
þar var myntin soldo (flt. soldi).
Elstu silfurpeningar í Róm
liétu denar, og er það orð dreg-
ið af denarius, þ. e. sá sem inni-
lieldur tíu. Af þessu orði er
dregið franslca myntlieitið den-
ier og hið arabiska dinar. (En
dinarinn er gullpeningur).
Þriðja rómverska myntin var
sestertius. Orðið er dregið sam-
an úr tveimur: semi (hálfur)
og tertius (þriðji).
Margir kannast við griska
Ensk guineu frá 11 kO.
uppruni f»eirru
myntlieitið drakme frá Hellas
Orðið þýðir eiginlega liandfylli
eða hnefi, þ. e. eins milcið og
liægt er að rúma i lófanum.
Til þessa orðs svarar arabislca
orðið dirhem.
Groschen lcemur fyrir í ýms-
um löndum í mismunandi útgáf-
um. í Frakklandi heitir það
gros, í Englandi groat, í Hollandi
groot og i Danmörlcu gros.
Þetta eru allt afbakanir úr
latneska orðinu grossus, sem
þýðir þykkur. Grosclien tákn-
aði því þykka peninga i mót-
setningu við svonefnda brak-
teata. En livað táknar það orð?
Flatslegna peninga, sem mótaðir
eru aðeins öðru megin. Nafnið
sést fyrst í tilskipun frá 1368.
Því er haldið fram að orðið
þýði pjátur.
Eitt af algengustu myntheit-
um í Þýskalandi var kreuzer.
Fyrsta mynt þessarar tegundar
var mótuð í Meran 1271 og nafn
ið hlaut hún'af þvi, að lcross var
á lienni.
I Sviss var til mynt, sem hét
batzen. Það orð er talið lcomið
af fornþýska orðinu „Betz“, sem
þýðir hjörn. En bærinn Bern
liefir bjarnarmynd í skjaldar-
merki sínu og er það mótað á
myntina.
Dalurinn er eitt algengasta
myntheiti veraldar. Uppruna-
lega var liann stór silfurmynt,
sem var mótuð í Joacliimstlial á
dögum Lúters, en síðan var far-
ið að lcalla álílca silfurpeninga
í öðrum löndum dali lílca. í Pól-
landi hét þessi peningur talar,
og á Norðurlöndum dalur. í
Ameríku varð dalurinn að doll-
ar og er táknaður með merk-
inu 'i. Ekki eru menn á eitl
sáttir um Iivernig þetta tákn
sé til orðið. Halda sumir því
fram að það sé samdregið úr
stöfunum US (United States).
I3að er tæplega rétt að minn-
ast á dal án þess að nefna
spesíuna um leið. Species tálcn-
ar beinliarða peninga en ekJci
reikningsmynt. SpesiudaJur tálcn
ar því myntina sjálfa en eldci
samsvarandi uppliæð i pappírs-
mynt. Rílcisdalur in specie var
silfurdalur, i mótsétningu við
ríkisdal courant það er jafn-
gildi dals i smápeningum.
I3á er að minnast á skilding-
inn. Hvaðan kemur það orð?
Sumir lialda að það sé komið
af fyrrnefndu latneslcu orði,
solidus, en þó er það Jiæpið. í
gamalli þýslcu Jreitir myntin
scillinc. Þetta orð getur verið
myndað af sögninni scellan,
sem þýðir að gjalla, skella,
glamra. MáJfræðingarnir Falk og
Torp eiga þriðju tilgátuna og
þá sennilegustu: að orðið liafi
upprunalega verið skildling, þ.
e. smáskjöldur, enda var skjald
armynd mótuð á peninginn.
Hollendingar höfðu mynt sem
Jiét scilt, er slciptist í 12 scillinge
og styrkir það þessa tilgátu.
Hið algenga Arrónu-heiti er
vitanlega komið af því, að kór-
óna þjóðliöfðingjanna var oft-
astnær mótuð á peningana.
Þetta nafn lcemur viða fram,
svo sem í orðunum couronne,
Deka-drakma (10
drömkur) frá Syra-
kusæ, 5.—4 öld f. Kr.