Fálkinn - 03.07.1959, Side 4

4
FALKINN
JwuHdur kutu{a<{acfakcnun<fur
HUGSUM okkur að við séum
stödd í Reykjavík um Jónsmessu-
leyti fyrir 150 árum. Þá lifðu 410
sálir í höfuðstaðnum og skiftist í
tvo flokka: annarsvegar embættis-
menn og kaupmenn, sem „tuggðu
uppá'dönsku" og bjuggu í timbur-
húsum, hinsvegar útvegsbændur og
skyldulið þeirra, sem áttu heima í
torfbæjum víðsvegar, en nöfn
þeirra flestra enduðu á „kot“, og
hafa varðveist fram á vora daga,
svo sem Stöðlakot, Skáiholtskot,
Melkot og Móakot. En Hlíarhús
voru aðal fiskimannabyggðin, og
þar var margbýli. Mest af því, sem
nú er kallað Miðbærinn hét Aust-
urvöllur þá, og náði suður að Tjörn
og austur að Læk, en við Aðal-
stræti og Hafnarstræti stóðu gömlu
,,Innréttingarnar“ og verslunar-
húsin og stiftamtmannshúsið og
landfógetahúsið þar sem nú er Har-
aldarþúð og Hressingarskálinn.
Stjórnarráðshúsið, sem byggt hafði
verið sem tukthús af mikilli rausn
var komið á sinn stað. Og þar sem
nú er Tjarnargata 6 stóð Brúnsbær,
er kemur talsvert við Jörundar-
sögu.
Hátt á annað ár var liðið síðan
Englendingar höfðu skotið á Kaup-
mannahöfn og tekið herflotann af
Dönum, en þeir neituðu að gefast
upp og gengu í stríðið Napoleons-
megin. Af þessu leiddi að Englend-
ingar lögðu bann á allar danskar
siglingar og lögðu hald á dönsk
skip, á sama hátt og Danir gerðu út
víkingaskip til að ræna ensk kaup-
för. Þetta þýddi siglingaþann á ís-
land. Vorið 1807 höfðu 43 skip, 85
lestir að meðaltali, fengið siglinga-
leyfi til íslands. Þegar ófriðaðist
með Dönum og Englendingum um
haustið voru sum þessara skipa ó-
komin aftur frá íslandi. Lentu 16
þeirra í klóm Breta, þar á m.
„De tvende söstre", 163 lestir, sem
Bjarni Sívertsen og Westy Petræus
kaupmenn áttu hálft hvor. Tóku
Bretar það við Noreg 19. sept. Voru
kaupmennirnir báðir á þessu skipi
og ennfremur Magnus Stephensen
háyfirdómari á Innra-Hólmi.
Trampe stiftamtmaður fór einnig
utan sama haust, en setti ísleif Ein-
arsson yfirdómara staðgengil sinn.
Þeir kaupmennirnir og Magnús
Stephensen voru fyrst fiuttir til
Skotlands, en í október fékk Steph-
ensen fararleyfi til Danmerkur og
hóf þegar máls á því við Dana-
stjórn að senda skip með vörur til
íslands til að bjarga þjóðinni frá
hungurmorði. En á hinu leytinu
unnu þeir Stephensen og Bjarni
Sívertsen að því að fá íslenzk skip,
sem Englendingar höfðu tekið lát-
in laus og útvega þeim siglinga-
leyfi til íslands. Nutu þeir þar
aðstoðar sir Josephs Banks, sem var
mikiil áhrifamaður og háttsettur í
verslunarmálaráðinu. Hann var
kunnugur íslenzkum högum því að
hann hafði veriö hér á ferð sum-
arið 1772. íslandsvin mátti kalla
hann, því að hann vildi bæta hag
landsbúa. Blöskraði honum van-
stjórn Dana á landinu og sá því
ekkert annað hollara til hjálpræðis
en að það gengi Englendingum á
hönd. Einsog sakir stóðu urðu ís-
lendingar að vera háðir Englend-
ingum um aðflutninga, og þess-
vegna var það sjálfsagður hlutur
að reyna að fá íslenzku skipin frjáls.
Um það voru allir sammála. Magn-
ús Stephensen, Bjarni Sívertsen og
jafnvel Trampe líka. Og það tókst.
í mars 1808 gáfu Englendingar laus
5 íslensk skip og 9 skip í viðbót
nokkru siðar.
En þó þetta fengist reyndist örð-
ugleikar á framkvæmdunum. Skip
Adsers Knudsen, eins helsta ís-
landskaupmannsins varð ferðbúið
3. sept. haustið 1808. Með því. fór
Magnús Stephensen frá Höfn. En
skipið komst aldrei lengra en til
Noregs — þótti ekki ferðafært —
og þar seldi Knudsen farminn, vit-
anlega í óleyfi. En Magnús hélt á-
fram tilraunum sínum tii að ná í
annað skip hjá norskum kaup-
mönnum, en það mistókst. Loks
tókst dönsku stjórninni að láta af-
greiða skipið ,,Justitia“ frá Niðar-
ósi um haustið, var það eina vöru-
skipið, sem komst til íslands árið
1808. — En annan gest fengu ís-
lendingar þá um sumarið, sjóræn-
ingjann Gilpin, sem hafði á burt
með sér Jarðarbókasjóðinn.
I ársbyrjun 1809 kom skip upp
að landi við Stafnes og hafði sam-
band við Erlend bónda þar. Bað
skipstjóri hann um hafnsögumann
og að skipið væri ameríkanskt,
hlaðið matvörum til bjargar land-
inu. Skipið var vopnað og hét
,,Clarence“. Þegar það lagðist í
Hafnarfirði kom á daginn, að skipið
var enskt, gert út af Phelps, sápu-
gerðarmanni í London. Með skip-
inu voru Savignac nokkur, sem
átti að sjá um sölu á farminum, og
danskur maður, Jörgen Jörgensen.
En þrátt fyrir allan matarskort'
þverneitaði ísleifur yfirdómari og
settur amtmaður, þeim kumpánum
um að selja farminn, því að hann
væri ekki danskur. Loks fékst þó
samkomulag um þetta, ísleifur lét
undan og gerði samning við skip-
stjórann Jackson um að skipa mætti
farminum í land og selja hann.
Jörundur.
(Máluð sjálfsmynd í Þjóðminja-
safni).
Höfðu „Clarence“-menn þá beitt of-
beldi og m. a. slegið eign sinni á
farminn úr ,,Justitia“, sem komið
hafði um haustið. Nú settist Sav-
ignac að í Reykjavík og' fór að
versla, en ,,Clarence“ fór, 22. mars.
JÖRUNDUR KEMUR AFTUR.
í apríl vorið 1809 komst Magnús
Stephensen loks heim úr útivist
sinni í Englandi, Danmörku og
Noregi og nokkru síðar kom Trampe
greifi. Hann var nú orðinn kaup-
maður, auk stiftamtsmennskunnar,
því að hann hafði keypt skip og
fram af Adser Knudsen kaup-
manni.
En 21. júní lagðist freigátan
„Margaret and Ann“ á Reykja-
víkurhöfn. Skipstjórinn hélt John
Liston, en þarna voru fleiri „stór-
menni“ um borð, því að þarna var
kominn Samuel Phelps, „reiðari"
skipsins og Jörundur. Meðal far-
þega var einnig William Hooker
grasafræingur, sá er síðar skrifaði
hina fróðlegu ferðasögu. Sir Joseph
Banks hafði ráðið því að hann fór
í ferðina.
Fimm dögum áður hafði Trampe
gert samning við Nott skipherra á
enska herskipinu „Rover“ um að
Englendingum væri heimilt að
dvelja og versla á íslandi, og átti
Nott að verja íslensk kaupför fyr-
ir erlendum ágangi.
Þrátt fyrir þennan samning bann-
aði Trampe hinum nýju gestum að
versla og skírskotaði til verslunar-
banns þess, sem hann hafði áður
auglýst, en samkvæmt því lá
dauðarefsing við að versla við aðra
en Dani. „Margaret and Ann“ lá
aðgerðalaus og var ekki hreyft við
farminum næstu daga.
En sunnudaginn 25. júní dró til
tíðinda. Nú voru tíu dagar síðan
Trampe hafði gert samninginn við
Phelps og svikið síðan. Lét Phelps
þá til skarar skriða og skipaði List-
on skipherra að hefjast handa.
Hann fór með 12 menn á báti frá
skipinu og var fyrst róið að greifa-
skipinu „Orion“ og það tekið her-
Fyrir 150 áruvi lýsti hann yjir, að ,.allur danskur myndugleiki
er upphafinn á „íslandi" og jrá að sljórna landinu, setti œðsta
viann konungs i varðhald, og gerðist „alls íslands verandari og
hœðstráðandi til sjós og lands“. — Þeim völdum lauk vieð því,
að enski joringinn Alex. Jones tók af honum völdin og fékk þau
Magnúsi Stephensen og Stejáni amtmanni, en Jörundur jór til
Englands og var settur í jangelsi. — Það var viðburðaríkur tími,
sem íslendingar upplijðu sumariö 1809.