Stúdentablaðið - 01.12.1980, Qupperneq 3

3
1. des. blaðið
Bergþóra Ingólfsdóttir
(„IJr nýútkominni ljóðabók
„HRIFSUR”)
Af tímans kvistum
augað telur
lauf þess liðna
og lítil spor
í átt sem enginn veit.
í litlu höfði
vaxa oft stórir menn.
MYND
Þeyr
og þungstígur andardráttur
f jallanna í kring.
Margar aðrar,
fullorðnar konur á fleti
völur
dreif ðar og saf naðar saman.
Alþýðumúsík
íslendinga
Notkun hugtaka er yfirleitt
prófsteinn á þaö, hvfe skýrt menn
hugsa. Tali tveir menn saman og
noti sama hugtak i mismunandi
merkingu, þá torveldar þaö gagn-
kvæman skilning. Þessvegna er i
almennri umræöu nauösynlegt,
aö hugtaksákvöröun sé ljós og
visi til ákveöinnar viöáttu. Skil-
greining hugtaks er þarmeö skil-
yröi þess, aö menn þannig ræöist
viö aö mál megi skilja en ekki
misskilja.
Þannig mætti, spyrja, hver sé I
nútiöarmáli merking oröa eins og
alþýöa, list, tónskáld, hljómsveit,
svo aö nokkur dæmi úr umræöu
nútlmans séu nefnd. Fjölmiöla-
túlkun þessara hugtaka sýnir, aö
þau hafa frá sinni upphaflegu
merkingu ýmist þrengzt eöa
vikkaö. Samnefnari fyrir alþýöu
sem upphaflega visaöi nánast til
alþjööar, einskoröast viö korn-
ungt fólk á áldrinum 10-30 ára
(sbr. popp sem „alþýðu” —
músik). List sem fagurfræöileg
Iþrótt er látin tákna hverskyns
tilviljunarbiandiö föndur fávisra
(sbr. rokk-músik sem tón-,,list”)
Tónskáld, eiginlega frum-
skapandi listamaöur (kom-
pónisti) ersemur hugsmiöar sinai
samkvæmt strangri handverks-
legri kunnáttu og meöfæddri
andagift, kallast hver sá sem af
hófi handa raöar saman tónum.
Og hljómsveit i upphaflegri
merkingu sem fjölmennur hópur
kunnáttusamra hljóöfæraleikara
veröur nú jafnvel aö þriggja
manna samstæöu.
Þessi atriöi bregöa ljósi yfir
þann hugtakarugling, sem nú
gerist æ almennari I Islenzkri
málvenju, en sumpart á hann rót
að rekja til rangrar eöa ófull-
nægjandi útleggingar á erlendum
oröum. Málhreinsunarstefna eða
púrismi er góöra gjalda verö, en
hún getur lika leitt til öfga.
Þannig er upprunalega griska
oröiö músík miklu viötækara en
tónlist, og hljómsveit veröur ekki
lengur þýöing á alþjóöa-oröinu
orkestur, sem þó fyrst var til
ætlazt.
Vafalaust má rekja þessa
ringulreiö hugtaka til skamms
þroskati'ma Islendinga I sam-
skiptum okkar viö innihald og
form tóna, öldum saman þekkist
hér enginn samleikur á hljóöfæri,
ekki einu sinni samstilling radda i
söngkór. Landiö er umkomulaus
nýlenda og fólkiö óupplýst, án
nokkurra- tengsla viö tónmenn-
ingu Evrópu. Aö visu er til al-
þýöumúsik, en hún er sakir skorts
á hljóöfærum eingöngu sungin.
Mansöngsvisur eru snarstefjaöar
viö dans áöur en rimur koma
fram, sem fyrst eru einnig
kveðnar undir dansi þöur en viki-
vakar taka viö þvi hlutverki. Viö
hátiöleg tækifæri er fariö i tvisöng
ogsungiö i hreinum fimmundum.
Allur þessi alþýöusöngur varö-
veitist I munnlegri geymd og er af
ritlæröum mönnum ekki talinn
þess viröi aö ritfestast. Þannig
hefir þessi hljómandi arfleifö
gengiö kynslóöa á milli, geymd I
minni almúgans fram aö slöustu
aldamótum og jafnvel lengur. En
margt hefir gieymzt og glatazt.
Þó eru minjar nógu margar, til
þess aö allskýr hugmynd fáist um
gerö þessara alþýöusöngva, sem
einu nafni kallast þjóölög.
1 þessu þjóölagi speglast nú
eölistjáning þjóöarinnar. Einn af
þegnum þagnarinnar hefir upp-
runalega sungiö út úr hugskoti
sinu lag, sem um leiö veröur sam-
nefnari heildarinnar. Þarmeö er
þvi tryggt langlifi. Þaö er af-
kvæmi þjóöarinnar, eign hennar
ob eieinn svmur. Hér á þvi öll al-
þýöumúsik sitt aöal-athvarf, sem
aídrei hefir gert kröfu til þess aö
vera list, heldur bara syngjandi
sál þjóöarinnar. Þaö er þessi
mannlegleiki, sem gefur þjóölag-
inu mest og bezt uppeldisgildi, þvi
þaögetureflt humanitasbetur en
mikill hluti annarrar húman-
istiskrar menntunar.
Með siaukinni vélhyggju og
tæknivæðingu grynnist æ meir sá
grunnur, þar sem áttu upptök sin
þjóðlag og alþýöusöngur. Horfin
er baöstofa, sem fyrrum var
„konsertsalur” alþýöunnar, þar
sem sameiginlega var sungiö og
hlustaö á kveönar frásagnir mik-
illa raddmanna. Þagnaöur er
safnaöarsöngur kirkjunnar, þar
sem allir kirkjugestir áttu syng-
jandi aöild aö andlegu þjóölagi
kristinnar trúar. Þagnaöur er
lika söngur móður viö vöggu
barns. Þannig er fólk oröið viö-
skila viö sitt eigiö lag um leiö og
þaö sjálft hættir aö syngja og
lætur aöra syngja fyrir sig, svo
sem atvinnusöngvara, kirkjukór,
dans-hljóöfæraflokk, kórfélag, út-
varpog sjónvarp, plötuspilara og
segulbandstæki.
En þrátt fyrir alla tækniþróun
lifir áfram sköpunarþörf manns-
ins, einnigmeðal ótónmenntaörar
alþýöu, sem fyrrum skapaöi þjóö-
lagiö. Ein bezt sönnun þess er á
siðustutimum skaftfellsk alþýöu-
kona, sem af innri hjartans
löngun hefir bætt fjölmörgum úr-
valdslögum viö lagaforöa lands-
manna. Aldrei hefir hún gert til-
kall til tónskálds-titils, en i nak-
inni einröddun, sinni hafa ýmsir
söngvar hennar hitt þann hrein-
ræktaöa þjóöartón, sem sam-
samur er sjálfu þjóöfélaginu.
Þannig er Ingunn Bjarnadóttir
sannur fulltrúi þess bezta, sem til
er I alþýöumúsik Islendinga á
okkartimum. Svo lengi sem slikir
söngskapendur eru til, þá er enn
ekki brostin rödd þjóölagsins.
011 tónmenntasaga Islands
fram undir miöja 20 ölder músik-
saga alþýöunnar. tbúar hér viö
noröurhjara lifa i menntunarlegri
og menningarlegri einangrun og
heyja i dæmalausu strjálbýli
hetjulega baráttu viö viö óbliöa
náttúru og öröug lifsskilyröi.
Söngur almúgans er bæöi upp-
staða og ivaf sögunnar, þvi aö
hverskyns listmúsik er ekki til, og
mannsröddin ein er tiltæk hljóö-
færi. Jafnvel kirkjur standa
hljóöfærislausar i hartnær 900 ár,
svo aö þar er viö guösþjónustu
eingöngu ástundaöur barka-
söngur.
Segja má, aö skipulag tón-
menntakennsla hefjist fyrst meö
stofnun Tónlistarskólans i
Reykjavik 1930, aöallega meö til-
sögn á pianó og strokhljóöfæri.
En þótt undarlegt megi viröast,
er söngkennsla ekki meö á náms-
skrá. Viö þessi tlmamót er vitan-
lega um land allt skortur á söng-
kennurum viö skóla, söngstjórum
og organistum. Skólastofnun
megnar ekki aö bæta þar um, svo
aö hún vegna vöntunar á yfirsýn
og innsýn I grundvallarleg upp-
eldisatriöi ekki er sniöin eftir
þörfum þjóöarinnar. Afleiöing
þess sést viöa enn i dag, þvi aö
margir staöir á landinu verða að
leita til útlendra kennslukrafta.
Undirstaðan að músiklifi sér
hverrar þjóöar er alþýöumúsik.
An þátttöku alþýðunnar þróast
engar tónmenntir, enginn út-
breiddur hljóðfæraleikur, engin
tónsköpun, engin listmúsik. Um
leiö og almennt skólakerfi er
skipulagt, menntunarfyrirkomu-
lag alþýöunnar, veröur alþýöu-
músik aö eignast þar aöalstoö.
Bregðist skólinn þvi hlutverki
sinu, hlýtur þaö aö hefta tón-
menntaþroska þjóöarinnar, þvi
aö hér eiga allir aö sitja á sama
bekk viö nám i nótnalestri, söng
og hljóðfæraleik. Ölæs og
óskrifandi þjóö skapar engar
veraldarbókmenntir, og ótónlæs
og ótónritandi þjóö, sem heldur
ekki almennt handleikur nein
hljóöfæri, veitir ekki neitt fram-
lag til tónbókmennta, henni
veitist ekki einu sinni sú ánægja
aö syngja, spila og semja, sjálfri
sér til ánægju og lifsuppfyllingar.
Augljóst er, aö hér er mikið
tómarúm enn óuppfyllt. Undir-
staöa aö alþýöumúsikuppeldi er
enn ekki lögð. Mikill fjöldi nem-
enda fer gegnum allt grunnskóla-
kerfi og kemur ólæs og óskrifandi
á mál tóna tóna upp i háskóla.
Ofan á svo veikan grunn er vara-
samt aö reisa mikla yfirbygg-
ingu, nema hún veröi aö hrófa-
tildri sem sýndarmennskan ein
Sinfóniuhljómsveit og óperuhöil
eru t.d. hástig I músiklifi einnar
þjóöar. Þvi aöeins geta slikar
stofnanir þrifizt og átt rétt á sér,
aö grundvöllur sé traustur, aö öll
lægri tónmenntastig séu réttilega
ástunduö, ekki sizt þegar tilvera
þeirra sumpart byggist á er-
lendum farandmúsikkJntum.
Alþýöumúsi'k aldanna liíir i' rit-
uöum heimildi'm sem bók-
menntir. Þvi aöeins þekkist nún
nú, aö hún var skráö tónletri á
varanlegt efni. Alþýöumúsik
nútimans sætir sömu kröfum.
Aðeins i' nótnarituöu formi getur
hún borizt eftirtimanum. Segul-
bönd og hljómplötur eyöast 1 tim-
anna rás en tónstafurinn blifur.
Oll list varöveitist eingöngu I
varanlegu efni, hvort sem hún er
dægurlist alþýöunnar eöa list-
músik meistaranna. Viö syngjum
og spilum enn i dag aldagamla
Vatnsdæla-stemmu, vegna þess
aö hún er til á skráöum nótum.
Þannig veröur alþýöumúsik aö
vera til skráö, siöari kynslóöum
til upplýsingar og ánægju.
Oskráöu efni er hætt viö aö veröa
tortimingu aö bráö.
Alþýöumúsik hefir jafnan
sprottið upp úr jarövegi viö-
komandi þjóöar og boriö meö sér
sérstakt svipmót hennar. Ogenn i
dag er hugsun og tilfinning ólik
meö ýmsum þjóöum. Alþjóöleg
slagara-músik getur þvi ekki
kallazt alþýöumúsik i þeim skil-
ingi. Hún er miklu frekar sam-
þjóðleg markaösvara, sem sækist
eftir kaupfúsum neytendum
miskunnarlausra markaös-
sjónarmiöa. Þannig er slagarinn
tákn hins rótlausa neytenda-
fjölda, hávær og aögangsharöur,
oftast innihaldslaus og formlaus,
fulltrúi fyrir hiö innantóma núll,
forsenda nútiöar-nihilisma, sem
gjarna brýtur og bramlar i staö
þess aö byggja upp.
tslenzk menning hefir löngum
verið kennd viö alþýöu, hversu
teygjanlegt sem þaö hugtak nú
reynist vera. 1 enn rikara mæli
hefir Islenzkur söngur nærzt viö
barm alþýðunnar þó aö hlutdeild
hennar hafi þar stórum minnkaö
á okkar öld. Sérstakur ljómi
hefur stafaö frá Islandi sem einu
siöasta vigi tvisöngs i Evrópu, og
hetjuljóöa-lög okkar hafa vakið
undrun og aödáun viöa um hinn
menntaöa heim. Allt er þetta
tjáning náttúrubams, ómengaö,
sannferöugt og upprunanlegt,
frumlegt. Horfin þróunarskeiö
veröa aldrei aftur endurvakin
óbreytt. Hinsvegar geta þau
vakiö kraft til nýrra dáöa. Hér
biöa þvi mikil verkefni endur
reisnar Islenzkra tónmennta,
þess alþýðusöngs sem á eftir að
verða glæsilegt framtiðartákn
þjóðarinnar.
Dr. Haligrimur Helgason.