Vörður


Vörður - 27.03.1926, Page 2

Vörður - 27.03.1926, Page 2
2 VÓRÐOR t Hennar hátign Lovísa ekkjudrotning Móðir konungs vors, ekkja Friðriks átt- unda, Lovísa drotning andaðist 20. þ. m. eftir tveggja daga legu í lungnabólgu. Hún var einkadóttir Karls XV Svíakon- ungs, fædd í Stokkhólmi 31. okt. 1851. Hún kvæntist Friðriki Danaprins 28. júlí 1869 og átti með honum 8 börn, 4 syni og 4 dætur. Tveir af sonum hennar urðu konungar, Krist- ján X og Hákon Noregskonungur. Lovísa drotning hafði sig aldrei mikið frammi, en naut þó virðingar og vinsældar. Hún var kirkjurækin, alvörugefin og brjóstgóð kona, vel mentuð og listhneigð, svo sem hún átti kyn til. Hún verður jarðsett á morgun í Hróars- keldu. skaut. Feir gera ekki einungis að varðveita tungu móðurlands- ins. Hið öfluga samband við móðurlandið gamla liggur sem rauður þráður um allar íslend- ingasögur. Hve lengi? I*ar til öllum íslendingasögum er lokið. Þegar ísland fyrst frá þrett- ándu öld kemst undir norsk yfirráð, og litlu síðar undir dönsk, þegar fyrst er úti um pólitískt sjálfstæði landsins, þeg- ar Noregur fyrst leysist úr tungu- tengslum við Island og ísland úr andlegum áhrifatengslum við Noreg, þegar íslensk menning á fyrst að fara að standa ein — þá öðlast hún sitt þjóðræna sjer- Síldin. Á 12. öldinni drógu síldveiðar Þjóðverja i Austursjónum hugi manna í bæjum og þorpum inni í landinu að ströndum Eystrasalts. Fólkið fluttist þá úr sveitunum að sjónum vegna síldarinnar. Þegar síldveiðum hjóðverja hnignaði á 15. öldinni, af því, að síldin hætti að hrygna í Austursjónum og hún flutti sig út í Norðursjóinn, fór veldi Hansakaupmannanna að dofna. Hollendingar urðu þá erfingjar að auðæfum Hansakaupmannanna. Upp af fiskiveiðum Hollend- inga uxu vöruflutningar þeirra. Og á siglingum og verslun var hollendska heimsveldið grund- vallað. Fað hefir verið sagt að Amsterdam hafi verið bygð á sfldarbeinum; og það hafi verið Hollendingurinn Bouekles er það gerði með þvi að hann fann upp nýja aðferð við síld- arverkunina i lok 14. aldarinn- ar. Fyrir þetta var Bouekles talinn velgerðamaður þjóðar sinnar; eða rjettara sagt, sá maðurinn, sem hefði skapað einkenni. Menningarerfðirnar hafa hingað til verið norsk-ís- lensk sameign. Þær verða upp frá þessu íslensk sjereign. Hugsið eitt augnablik um hvað þetta merkir. Það merkir, að þegar við stöndum frammi fyrir sögulegu hnignunartfmabili, sem á fyrir sjer að haldast hálfa öld, eru oss fengnar f hendur æðslu menningarerfðir Norður- landa, sem við einir eigum að bera ábyrgð á. Á öræfunum miklu, sem þjóðin verður að fara yfir, við eymd sem hún er kúguð undir, undir barbarisk- um lögum sem hún hatar, á hún að hlúa að sinni fornu hollenska auðinn og hollensku menninguna. Árið 1550 heim- sótti Carl fimli gröf Bouekles og fyrirskipaði að honum skyldi reistur minnisvarði. Verk- unaraðferð Bouekles, sem var í því fólgin að salta síldina í lag- arheldar tunnur, varð einnig til þess að draga úr holdsveikinni, sem þá var algengur sjúkdómur í heiminum. Breskur þingmaður, Arthur Micael Samuel, segir meðal annars, í grein er hann ritaði og birtist í Times 14. apr. 1923: Ætli við munum ávalt ettir því, að hið mikla veldi Hol- lendinga var grundvallað á síld- inni? Veit almenningur það, að um miðja 17. öldina rjeðu Hol- lendingar yfir 4/s pörtum af öll- um flutningaskipum heimsins; af þeim 20 þús. skipum, sem þá sigldu um heimshöfin, höfðu Hollendingar ráð yfir 16 þús. skipum; og ástæöan til þessa voru hollensku fiskiveiðarnar. Vita menn, að þetta var ástæð- an til striðsins milii Cromwells og Hollendinga og ástæðan til siglingalaganna frá 1651, sem fæddu af sjer verslunarflotann, herskipaflotann og nýlendur breska keisaradæmisins okkar, menning. Út úr öræfunum kem- ur hún, blásnauð, ljemagna — en hólpin : hún talar enn tung- una fornu, yndislegu. Málið er hið sama. En í huga þjóðarinn- ar ómar nýr strengur. Strengur angurbliðrar mildi. Hið gamla sem hefir geymst, hið nýja sem hefir áunnist — það er íslands þjóðræna menning. Hún erdýr- keypt. Er hún dýrkeypt um of ? Þó að orðið einokunarverslun- in feli enn í sjer töfrakendan óhugnað — sjerkenni menning- ar sinnar mundi islensk þjóð vera reiðubúin til að kaupa við enn hærra verði. Hvað er þá sjerkenni íslenskr- ar menningar ? Jeg skal leitast við að gefa á því skýring. Við sem höfum fæðst upp með þær rótgrónu skoðanir, að siðfágun Evrópumanna væri umgerðin að dýrmætustu menn- ingu heimsins — við erum sann- arlega illa sviknir. Ófriður hefir þar sýnt okkur inn í tóma skurn. Við höfum sjeð, að það sem við nefndum hróðugir siðfágun, verður engan veginn haft að mælikvarða á menningu nokk- urrar þjóðar. Fá yrði líka að telja Ameríku æðri menningar- stöð en Evrópu, langt um æðri en ísland og Kína. Og ísland yrði, þótt ekki væri nema fyrir smæðar sakir, naumast talið með. Fað hefir t. d. ekki bagað lítið orðstír Islands, að þar eru engar járnbrautir. Eins og það sje það, sem alt veltur á ! Eins og það ástand, að Reykjavík er nú jafn hrönnuð bifreiðum og götur Parísarborgar, eða að sömu film sem sýnd eruí New- York eru hespuð í islenskum sjávarþorpum, eða að ritsíminn ríður net sitt yfir landið, eða að komið er upp þráðlausum stöðvum og radió — eins og alt þetta hafi bætt einni alin við hæð menningarinnar. Við skul- um sleppa því. Það skifíir litlu í þessu sambandi. Við byrjum annarsstaðar. Við hlustum eftir fyrstu tónum tungunnar. Menn — þetta alt fyrir þrætur út af síldinnia. Árið 1923 skrifaði jeg ofur- litla smágrein í II. hefti af Ægi með fyrirsögninni: »Til athug- unar«. Var þar gerður saman- burður á síldarafla enskra síld- arskipa og íslenskra, sem sýndi að meðalafli á islenskum skip- um hafði orðið 6—8 faldur 1923 á viö það, sem síldaraflinn varð að meðaltali á helstu síldar- stöðinni i Englandi 1922. Jeg vil taka það fram, að þessi samanburðarskýrsla er ekki svo fuilkomin, að rjett sje að hafa hana sem grundvöll til þess að byggja slíkan saman- burð á. Hitt tel jeg mjer óhætt að fullyrða, að á síðaslliðnum 15 árum hafi sildveiði á íslensk skip reynst þreföld við síldar- afla á ensk sídarskip, þegar tekið er tillit til tímalengdar þeirrar, sem veiðarnar standa yfir hjá báðum, — þannig að íslensku sildarskipin hafi aflað að meðal- tali 3 tunnur síldar þegar ensku sildarskipin fengu aðeins eina tunnu. Ef það er rjett, að síldin hafi verið einn af hyrningarsteinun- um undir breska heimsveldinu, heilsast. íslenskar kveðjur eru alúðlegar. Það er ekki sagt góð- an dag og farvel. Pað er sagt: Komið þjer sœlir, þegar komið er, og: Verið þjer sœlir, þegar farið er. Þá erum við komin á íslenskt heimili. Það er ekki til neinn þjóð- rænn stíll i húsmunum, ekki einu sinni til sveita. En aðeinu dregst athygii okkar á auga- bragði. Stofan er full af blóm- um. Það eru blóm í hverjum glugga, oft á borðunum, stund- um á gólfinu. Þessi mikli inni- gróður er ekki nema eðlilegur í óbliðri náttúru. En takið nú eftir hve viðkvæmrar umstilli fyrir blómum við verðum vör meðal óbreyttrar alþýðu. Fyrir nokkrum árum stóðjeg fyrir filmtöku á fyrsta leikriti minu. Við þurftum að halda á stórum fögrum skjóljurtum, þess- um sem nefnast hvannir. Við höfðum að gripaverði ósporlat- an mann, óbreyttan almúga- mann, sem var kaupamaður á sumrum, og sjómaður á vetrum. Hann var úr afskektu hjeraði, honum voru ekki tamar sam- vistir við ókunnuga, hann þú- aði okkur öll. Einn dag bað jeg hann sækja hvönn í gljúfrið. Hann hafði gert það áður. En í þetta sinn leit hann á mig eins og hann kynokaði sjer við að verða við tilmælum mínum. Loksins kom svarið: »Mjer er ekki um að taka hvönn á sunnu- degi«. Blómin voru með í trúar- brögðum hans. Nú raknar upp fyrir mjer danskur ritdómur um eitt af leikritum Jóhanns Sigurjónsson- ar. Það var staðhæft, að svona eins og hann ljet persónur sín- ar tala, töluðu ekki menskir menn, ekki heldur á Islandi. Sá sem dæmir um það ætti nú að vera varorður þangað til hann sjer landið og kann mál- ið. Á fyrnefndu sumri tókum við fjelagar mínir okkur litla hvíld í fegursta garði sunnan- og ef það er rjett, að íslensku síldveiðamennirnir hafi aflað þrisvar sinnum meira að meðal- tali á skip s. 1. 15 ár, en stjett- arbræður þeirra í Englandi, þá skilst mjer að það hljóti að vera eitthvað meira en lítið athuga- vert við öflun hennar og not- færslu hjá okkur. Mjer finst það furðulegt, að hún hefur ekki orðið oss til verulegra þjóðþrifa. Ef rannsaka á hvað slíku veldur — og það tel jeg nauðsynlegt — er margt, sem kemur til athugunar og ekki er hægt að skýra i stuttri blaða- grein. Jeg hefi áður bent á, að að sildveiðar, síldarverkun og síldarsala sjeu þrjár sjálfstæðar atvinnugreinar, þótt skyldar sjeu. Jeg hefi bent á, að það er mörgum sinnum áhættu meira p.ð reka þær allar í sameiningu, en hverja fyrir sig, nema kappnóg fjármagn sé fyrir hendi; en það hef jeg dregið í efa að ætti sjer stað hjer á landi. Vitanlega þekkja bank- arnir það atriði betur en jeg, og skal þvi ekki fjölyrða frekar um það. Jeg held að síldveiðar út af fyrir sig sjeu lítið áhættumeiri atvinnugrein en aðrar fiskiveið- lands, í Múlakoti i Fijótshlíð, litlum bóndabæ, gestrisnuheim- ili. Kona bóndans hafði sjálf á síðustu þrjátíu árum gróður- sett og ræktað hvert trje, hvert blóm. Við gengum fram hjá valmúubeði. Ein var fallin. Hús- freyja sagði í angurbliðum róm: »Nú er hún búin að missa blöðin sín, elsku-blómið«. Jeg gaf henni nafnið: blóm- góða konan. Það verður ekki þýtt á önnur mál, en merkir: konan sem er góð við blómin. í þessu sambandi vik jeg að þvi, aö mikilvægt spor í áttina til fslenskrar blómgræðslu í stórum stíl er stigið með því að gera laugarnar við Reykjavík að fyrsta vísi til fræðslusamlegrar gróðrarskálaræktunar. Þær hafa verið notaðar til annars fyj; þessar laugar. Um langm aldur hafa þessar líknargjafir náttúr- unnar verið hagnýttar þann veg, að þær hafa verið jerðar að þvottastöðvum alls bæarins. Og litlu ofar er tekið sjóðieitt vatn- ið og veitt niður í þri, til móts við aðra kvísl úr kcldum læk, svo að hjer bíður ungmenna borgarinnar sítemprvð laug, þar sem þau læra sundlikin. Heitar laugar hafa verið not- aðar til baða alt frá andnámi. Kunnust þeirra er sú .tem kend er við frægasta íslenslan mann að fornu og nýju, scáldið og sagnfræðinginn Snorra Sturlu- son. Á höfuðbóli sínu Rtvkholti ljet hann hlaða slíka !au-. Hún stendur enn í hleðslu, 05 ber nafn hans: Snorralaug. En látum nú ekki þetta litla atvik hæna okkur á þá trú að á íslandi sje til urmull !orn- menja, sem við þurfum jkki annað en róla á milli til að anda að okkur lofti söguaidar- innar. Þar er ekkert hús 300 ára gamalt. Forfeður okkar hafa reist margt fallegt húsið, cn aldrei úr haldgóðu efni. Þeim hefir gleymst að þiggja eið af eldinum. Það eru þá ef til vill hinir ar. Jeg held að síldarverkun þurfi ekki að vera mikið á- bættumeira fyrirtæki en t. d. fiskverkun, sje ekki um annað hugsað. Og jeg held að síldar- verslunin sje í raun og veru ekki mikið áhættumeiíi verslun en t. d. firskverslun, sje aðeins hugsað um hana eina og annað ekki. Jeg vil taka það fram og leggja áherslu á, að þegar jeg dreg það í efa að þessar atvinnu- greinar sjeu áhættumeiri eu aðrir atvinnuvegir landanna, þá á jeg við, að þær sjeu reknar af mönnum, sem hafa svipaða sjerþekkingu á þeim, eins og heimtað er af mönnum er reka aðrar atvinnugreinar. Jeg tel það stórgalla á sildar- útgerðinni, síldarverkuninni og síldarversluniuni, að á hverju ári eru það fleiri og færri menn, sem reynslulaust með öllu ger- ast sildarútgerðarmenn, stjórn- endur síldarverkunar og síldar- kaupmenn. Þar sem það er talið nauð- synlegt, að maður, sem vill reka verslun með erlendan varn- ing — þó í smáum stíl sje, — þurfi að uppfylla viss ákveðin skilyrði, bæði að því er snertir

x

Vörður

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Vörður
https://timarit.is/publication/375

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.