Vörður - 27.11.1926, Blaðsíða 4
4
V Ö R Ð U R
Nýjar bækur.
Landsbankinn hefir í minn-
ingu um 50 ára al'mæli sitt gefið
lit á ensku handbúk um ísland
(184 bl.), í smekklegri útgáfu.
Þorsteinn Þorsteinsson hagstofu-
stjóri hefir sjeð um útgáfuna
og ritað kaflana um ibúatölu
landsins, um fjármál ríkis og
sveitaTjelaga, um landbúnaðinn,
um iðnaðinn, um verslunina,
um samgöngur, um þjóðfjelags-
skilyrðin, um kirkju og trúar-
brögð og um mentamálin. —
Ólafur Lárusson prófessor ritar
um lög og' stjórnarskipun, Ge-
org Ólafsson bankastjóri um
sjáfarútveginn, um banka og
lánsstofnanir og um peninga,
vog og inæli, Gnðmundur Finn-
bogason ritar um bókmentirnar,
Tlalldór Jónasson um fagíar iist-
ir, Sveinn Björnsson um útlend-
inga á íslandi og Slefán Stefáns-
son fylgdarmaður um ísland sem
ferðamannaland. Loks er skrá
yfir helstu ártöl íslandssögu og
yfir merkustu rit um ísland á
erlendum málum. Bogi Ólafsson
mentaskólakennarin hefir þýtt
ritið á ensku.. Bókin virðist í
alla staði hið besta úr garði
gerð.
Bókaverslun Þorsteins Mv
Jónssonar á Akureyri hefir gef-
ið út sex sögur eftir Friðrik As-
mundsson Brekkan: Gunnliild-
ur drotning og aðrar sögur (181
bls). Útgáfan ef vönduð. Þýð-
inginn er eftir Steindór Stein-
dórsson frá Hlöðum.
*
JóhannMs úr Kötlum hefir gef-
ið út Jjóðasafn (140 bls.) er
nefnist Bí bí og blaka.
Verndun heitir fróðlegur og
læsilegur ritlingur (15 bls.) er
Ólafur Friðriksson hefir samið.
Fjallar hann um náttúrufriðun
og um í'agra og einkennilega
staði hjer á landi.
Strandvarnarskipið „Óðinn“
er. nýfarið utan til viðgerða
og hefir það reynst verra sjóskip
en við var búist og eitt sihn
komið fyrir að það lagðist alveg
á hliðina undan veðri. í samn-
ingnurn við skipasiníðastöðina
(Flydedokken í Khöfn) var það
auðvitað til skilið að svo yrði frá
skipinu gengið, að það yrði gott
sjóskip, og reynslutíminn ákveð-
inn G mánuðir. Sá tími er enn
ekki liðinn og verða nú gerðar
þær kröfur til skipasmíðástöðv-
arinnar, að hún geri nauðsyn-
legar endurbætur á skipinu.
Germaine Ie Senne.
frönsk söngkona frá óperunni
í París, söng hjer fyrsta sinni í
Nýja Bíó á fimtudag, — franska,
þýska, rússneska og italska
söngva. Frúin hefir mikla rödd
og fagra og syngur af frábærri
list.
Lúðvík Guðmundsson
stud. theol. hjelt fyrirlestur í
Nýja Bíó í gærkvöld um „Vixlu-
ncitun biskups“. Tilefnið er það,
að biskup helir neitað að vígja
guðfræðikandidat Þorgeir Jóns-
son til prests fyrir vestur-
íslenskan söfnuð, og gefið
þá skýringu í blöðunum,
að söfnuður þessi væri ekki
reistur á saina „játningargrund-
velli“ og hin evangelisk-luth-
erska kirkjan á íslandi, og að í
honum myndu allinargir úní-
tarar. Las L. G. upp fjölmarga
staði úr ritgerðum Dr. Jóns
Helgasonar, þeim, ,er hann hafði
ritað áður en hann tók við bisk-
upsembætli, og er því haldið
fram þar, að ísl. kirkjan eigi eng-
in löggilt játningarrit. Vitnaði
L. G. i fleiri höfunda, er bent
hafa á hið sama. Þá vildi fyrir-
lcsari líka sanna það með ívitn-
unurn í ritgerðir biskups, að
enginn munur væri á skoðunum
hans og únítara um guðseðli
Jesú Krists — báðir teldu hánn
son Jósefs og hinn fullkomnasta
af menskum mönnum. Hneig
þannig alt erindi L. G. að þvi,
að víta biskup fyrir að hafa
neitað Þ. J. um vígslu. Kvað
hann Þ. J. hafa spurt biskup
hvort hann myndi hafa neitað
sjei' upi vígslu til heiðingjatrú-
boðs, og hefði hann svarað því
neitandi. Varpaði fyrirlesari
þeirri spurningu l'ram, hvort út-
lendir heiðingjar myndu nær-
skyldari ísl. kirkjunni i trúar-
skoðununi en bræður vorir vest-
an hafs. A'ð lokum las L. G.
upp nijög fallegan kafla úr gam-
alli ræðu eftir biskup, þar sem
hann segir að faðir vor á
himnurn muni láta sig litlu
skifta trúarskoðanir manna, í
hverju þá greini á við aðra trú-
aða menn — hann þekti hjört-
un og það sje honum nóg.
Þorsteinn Björnsson
frá Bæ flutti fyrirlestur hjer
í bæ síðastliðinn sunnudag um
Þórberg Þórðarson, Jón Helga-
son o. fl. Deildi hann mjög á
,báða og kom viða við. Er lítt til-
tækilegt að rekja efni fyrirlest-
ursins, en meginmál hann sner-
ist um hnignun íslensku kirltj-
unnar. Var hann víðast vel sam-
inn, en til lýta öfgafullur í hin-
um persónulegu árásum, sjer-
staklega biskup vorn. —• Um
Þ. Þ. sagði fyrirlesarinn að
hann væri undarlegt sambland
al' Páli Skúlasyni (flimtleika-
höfundi) og Leo Toístoj — og
kallaði ■ hann jöfnum höndum
ritfífl og spámann. — Alþýðu-
blaðið virðist harðánægt ineð
ummæli Þorsteins um Þ. Þ.
Björgvin Guðmundsson,
bið unga vestur-íslenska tón-
skáld dvelur nú i London og
stunda nám við hinn fræga tón-
listarskóla „The Royal College of
Music“. Er gert ráð fyrir að hann
nemi þar i þrjú ar og hefir nefnd
Vestur-Islendinga gengist fyrir
samskotum meðal landa í Ame-
ríku til þess að kosta nám hans.
Síia Iiagnar E. Kvaran hafði
með sjer hingað til lands í fyrra
vetur tónverk B. G. „Adveniat
rógiuim tuum“, sem íslensluir
söngflokkur hefir sungið vestra
undir stjórn Björgvins sjálfs.
Gafst Páli Isólfssijni' kostur á að
kynnast verkiiiu og birtir Heims-
kringla nú eftirfarandi umsögn
frá honum:
“Mjer er sönn ánægja að láta
í Ijós álit mitt á tónlistarhæfileik-
um hr. Björgvins Guðmundsson-
ar.
Verk hans „Adveniat regnum
tuiijn“, ber það ótvírætt með
sjer, að hann er miklum tónlist-
argál'um gæddur, og mun með
aukinni þekkingu og alvarlegum
lærdómi, geta samið ágæt,' stór-
brotin tónverk.
Þess vegna væri það hið mesta
tjón, ef efni: eins og' hann færi
forgörðum, sökum misskilnings.
og fjárskorts".
Frá ísafirði
er símað 24. þ. m.: Aflabrögð
við Djúp meiri en inenn muna,
einkum á út-l)júpinu. Smá-
mótorbátar hafa fengið alt að
10 þúsund pund á 50 lóðir, mest
stórfiskur. Stóru vjelbátarnir
hjer eru að byrja að fara á veið-
ar. — Tíð mild en óstöðug. —
Heilsufar gott.
Dánarfregn.
Ingólf Einarsson frá tóft-
um við Stokkseyri tók út af'
„Lagárfossi" um helgina. \'ar
hann háseti á skipinu.
Prentsmiðjan Gutenberg.
Sunnefa.
Mynd af rjettarástandinu á íslandi á 18. öld.
Eftir Guðbrand Jónsson.
Það hefir lengi viljað brenna við á voru landi, ís-
landi, að embættismenn hafa komist í misjafnt álit,
sjerstaklega dómarar. Það er nú svo að leiti aðiljar
til dómara um úrskurð mála, hlýtur að fara svo, að
einhver þeirra beri skarðann hlut frá borði. En svo
er mannlegu eðli nú farið, að hjer sem annarstaðar
þykist sá er lægri hlut biður órjetti beittur. Bitnar sú
gremja eðlilega á dómaranum, og í mannfæðinni hjer
hjá oss, þar sem alt hlýtur að gjörast fyrir allra aug-
um, getur orðið nógu óþægilegt að verða fyrir barð-
inu á henni. Þó að slík gremja auðvitað vakni alveg
eins mikil með mönnum í öðrum löndum, þá kafn-
ar hún þar í manninergðinni; hver og einn hefir þar
ekki tækifæri til að hugsa um málefni annarra manna,
og einstaklingnum verður því allerfitt að beina at-
hygli allra eða margra að þeim órjetti, sem hann þyk-
ist verða fyrir, eða verður fyrir í raun rjettri. Það
er því ógnar eðlilegt, að hjer á landi verði tiltölulega
hærri hvellur úr því, sei® aflaga fer hjer, þó að alt
reyndar verði oft ekki í öndverðu nema dylgjur ein-
ar, en hvellurinn sjálfur komi fyrst síðar, eins og af-
skræmt bergmál sannleikans.
Óánægjan með embættismennina er gömul hjer í
landi, og hún lifir enn bráðfjörug. Það sýnir best rit-
ið „Nýji sáttmáli", sem fyrir skemstu er hjer á prent
komið. A rjettmæti þeirra umkvartana, sem þar koma
fram skal enginn dóinur lagður. En höfundur ritsins
virðist kenna sjálfstæði því, er ísland öðlaðist 1918,
um meiginið af þeim misferlum, sem honum finnast
vera á stjórnarfari voru og dómstólum. Rjett eins og
það hefði verið betra áður. Þegar litið er um öxl sjest
hvert hneyxlismálið öðrú svívirðilegra, ba;ði á 19. öld-
inni framanverðri og 17. öldinni, en þó sjerstaldega á
18. öldinni, og gefur manni þar að líta ofan í það hyl-
dýpi af heigulshætti, sörlaskap, illmensku og yfir-
drepsskap, einmitt hjá embættismönnum — sjálfum
dómurunum, að það liggur við að mann sundli. Og
svo mikið er víst, að sá timi er vjer lifum á þekkir
ekkert, sem geti orðið hálfdrættingur við allann þeirr-
ar tíðar ósóma. Því verður þó ekki kent tun á þeirri
ófrelsisöld, sem aumust var allra, að stjórnarfarslegt
frelsi hafi valdið.
Þegar dæma skal um embættismenn þeirrar tíðar
verður þeim, þrátt fyrir alt, margt til málsbóta. Er
þar fyrst fáfræðin. í þá daga var alt selt á leigu sem
, hið opinbera hafði ráð á. Klausturjarðirnar voru
Ieigðar hæstbjóðendum, sem fengu þá umboð yfir
þeim. Sýslurnar, — og þau dómarastörf, sem þeim
fylgdu, þá auðvitað líka, — voru einnig seldar á leigu,
og ríkisvaldið gerði sjer á svipaðan hátt mat úr sekt-
unum sem til kunnu að falla í einstökum sýslum. Svo
var t. d. Christian Dreese landfógeti, annálaður
drykkjusvoli og vandræðamaður „sakafalls-forpagt-
ari“ í Gullbringu- og Kjósarsýslu, þ. e. að segja, hann
hafði sektir þaðan á leigu fyrir árlegt afgjald. Þegar
ríkisvaldið ekki hugsaði um annað en að fá sem
hæðstar leigur eftir þessi fríðindi, var það undir fjái'-
hagsFegu bolmagni nær einu komið hver hrepti. Segir
sig sjálft að þau hafi ekki þá frekar enn nú verið i
hóndum vitsmuna- og g'æðainanna einna, og að ekki
hafi auðurinn sjerstaklega sókt á þá sem mesta
hölðu þekkingu og besta. Það varð heldur til þess, að
allskonar hálf- eða ómentaður ruslaralýður flaut inn
í embættin á pyngjunni einni. Ekki bættu heldur
uppboðin á embættunum úr skák, því fyrst urðu em-
bættismennirnir að keppa hver hæðst gæti boðið og
lirept tignina, en síðan urðu þeir að dauðrembast við
að pína út úr embættunum það, sem frekast var auð-
ið, svo að þeir gætu greitt afgjaldið og haft þó nægi-
legt afgangs til framfærslu sjer og sinum. Þetta er of-
ureinfalt reikninsdæmi, og útkoman gat ekki orðið
nema ein — hneyxlanlegir embættismenn. Það er litil
huggun í því, að annarstaðar hafi á saina tíma verið
jafnvont eða verra. En þó var það svo. Þá ríkti er-
lendis sá siður um embættaskipanir, sem nefndur var
„laquaiismus“ — þjónastefnan, —- og var hýn í því
fólgin, að heldri menn komu hjúum sínum í embætti
eftir dygga þjónustu. Þá varð margur dómari sem áð-
ur liafði haft það eitt að starfi árum saman, að snyrta
hárkollu tígins manns og ekkert kunni annað.
Þó ekki væri við góðu að búast af embættismönnum
þeirrar tíðar, hefði hinsvegar átt að mega gjöra því á
fæturna, að hátterni borgaranna hefði verið lýlalítið,
svo voru hegningarnar, sem við brotum voru lagðar
gífurlegar. En Hflát, brennur, drekkingar, brenni-
mörk, húðlát og æfilöng þrælkun á „voru citadelli
Friederichshafn“ virðast helst ekkert hafa stoðað. Má
af því ýmsar ályktanir draga, en þá þó helst, að ekk-
ert bann komi í veg fýrir brot eða glæpi, heldur
jafnvel beinlínis örfi þá. Flestir kannast við Stóradóm
Páls Slígssonar (1564), og þær vitlausu og mannúð-
arlausu hegningar, er hann lagði við ýmiskonar skír-
lífisbrotum, er svo voru kölluð á þeirri öld. Sum af
þeim brotum eru að vísu ekki refsiverð eftir, rjettar-
meðvitund vorra daga, en hegning sú, er við lá var
slík, að ætla mætti að hún gæti fælt frá verknaðinum.
Nú á dögum er allfátíður glæpur sá, er blóðskömm er
nefndur systkina á milli, og leggja hegningarlögin frá
25. júní 1869 (§ 165) við alt að 6 ára betrunarhús
vinnu. Þó að það sje reyndar hegning sem um miin-
ar, mun sá eðlilegi viðbjóður, sem hver óbrjálaður
maður hefir á slíkum samförum, varna því einna best
að hann sje framinn. Að minsta kosti var þessi glæpur
á 18. öldinni einn hinna langalgengustu, þrátt fyrir það
að Stóridóinur lagði það við, að kalmann skyldi háls-
höggva en konu drekkja. Þá var vai'la haldið svo lög-
þingi, að ekki lægi fyrir því eitt blóðskammarmál og
stunduin fleiri. Svo mikil brögð voru að því, að kon-
ungur fann ástæðu til að gjöra sjerstakar ráðstafan-
ir, enda segir liann í opnu brjefi frá 16. des. 1625: „að
vjer höfum náðugast frjett, að mikið óskikkelsi við-
gaiigist á íslandi, því sumt kvenfólk láti fallerast, en
vilji svo ekki gefa upp hvcr barnsfaðir þeirra sje, af"
því að sumar hafi jafnvel getið þau með skyldmerin-
um sínum og blóðtengdum ættmönnum". Orsökin til
þess að slík mál voru þó svo algeng hjer, er að visu
auðsæ. — Það var fámennið, einangrun bæánna, og
langir vegir*og illfærir, sem ollu þvi, að olt gat orðið
erfitt að fá eðliga framrás fyrir slíkar tilhneigingar, cn
annars vegar heimafyrir ekki um neitt að velja, en
hinsvegar menningarástand óbrotins almerinings svo,
að hann kunni ekki að hafa og hafna í þessum efn-
um, svo sem skyldi.
Mál það, sem hjer verður frásagt, var í öndverðu
risið út af slíku broti. Þó að það i sjálfu sjer væri nógu
átakanlegt, þá kom ýmislegt annað inn í það, þegar
fram í rekstur þess sókti, svo að það varð víðl'rægasta
islenska hneyxlismális á síðari öldum. Og enn lif-
ir það í manna minnum og hafa myndast um það
þjóðsögur og munnmæli. En þó málið sje sögulegast
fyrir það, að embættismaður — sjálfur dómarinn, serii
um það fjallaði — flæktist við það sem sökudólgur, eru
afskifti embættismanria þeirra annara, sein með mál-
ið fóru á ýmsum tímum, engu síður eftirtektarverð, og
sýna gjörlega hið dæmalausa skilnings- og ábyrgðar-
tilfinningárleysi þeirra, og hneyxlanlega viðleitiii
þeirra til að hagnýta stöður sínar í eigin þágu á eina
eða aðra lund.
Aðal aðiljar málsins voru Hans sýslumaður í Suður-
Múlasýslu Jensson Wíum og systkinin Jón og Sunnefa
Jóns-börn, eins og málsskjölin kalla þau, og skal þeim
nú lýst eftir föngum, áður en að málinu verður vikið.
Frh.