Heima er bezt - 01.02.1978, Blaðsíða 16

stundum kölluð Lambhúsgrund, var hún órótuð en slétt-
umar allar nýrækt úr óræktarholti. Suður frá heimreið-
inni heitir Grund, og syðsti hluti hennar A usturhúsagrund.
Norðan við heimreiðina stóð fjárhús, Réttarhús, byggt
1909. Austan undir því var fjárrétt og sunnan við hana
aðalhliðið heim að bænum. Eru þá talin ömefni í túni.
Eftir endilangri landareigninni liggur Moldhaugaháls,
og nær hann lítið eitt lengra norður en túnið. Hálsinn
hækkar nokkuð jafnt til suðurs og er 124 m. yfir sjó
sunnan við Hlaðamerkin á Stórhæð. Hálsinn er sýnilega
urðarrani frá ísöld, hefir hann orðið til af jaðarurðum
jökla þeirra, sem gengu út Hörgárdal og Eyjafjörð. Ber
landslag allt þess ljós merki, og klappir þar eru allar
jökulsorfnar. Hlaðaland liggur uppi á hálsinum og vestan
undir honum.
Niður eða vestur undan bænum eru breiðir bakkar að
Hörgá frá melabarði því, sem bærinn stendur á, það er um
20 m hátt yfir sjó. Mestur hluti af bökkum þessum er
Bœjarhólmi, hann er landfastur að sunnan, þar sem grónir
farvegir skilja hann frá Ytranesi. Vestan að Bæjarhólm-
anum var alldjúpur farvegur, sem vatn stóð oftast í, en
vestan hans breitt svæði af malareyrum, sem voru að gróa
upp. Allmikill hluti þeirra næst farveginum var þá þegar
algróinn og hét Eyri. Norðan við hólma þessa var allhár
hólmi, Sandhólmi, skilinn frá þeim af farvegum. Allir
þessir farvegir fylltust í vatnavöxtum og flóði þá áin yfir
alla Eyrina og oft verulegan hluta af Bæjarhólma. Hann
var vaxinn vallkenndum gróðri, víða mikill smári, en
elfting og umfeðmingur víða á bakkanum, í Sandhólm-
anum óx mikið af loðvíði. Mikið af hólmum þessum er nú
tún, enda voru þeir sléttir. í æsku minni lá Hörgá mjög
upp að bökkum Möðruvallamegin, en hlóð upp eyrar
vestur af Bæjarhólmanum. Móti honum var svartur hol-
bakki. Þar var lengstum vök á yetrum af kaldavermslis-
vatni úr Sandhólmasíki. I þeirri vök drukknaði Jón Jóns-
son frá Amamesi nokkru fyrir aldamót. Kíllinn skilur
Bæjarhólmann frá landinu að austan, hann er allbreiður
og djúpur einkum norðantil. Milli hans og melbrekkunn-
ar er mjó ræma, Bakkar. Þeir eru votlendir af uppsprett-
um undan melunum. Syðst á þeim var grunn tjöm. önnur
tjörn einnig mjög grunn var í Ytranesi, flóði áin oft í hana
í vöxtum. Sunnan að Ytranesi skagar allhár melrani alveg
fram í Hörgá, Melshorn. Suður og upp frá Ytranesinu
skerst allbreið, mýrlend dæld upp milli melanna. Heitir
hún Stekkjarlaut. Geilar suður úr henni heita Básar fimm
að tölu, eru hinir neðri dýpri og kallast Stórubásar, en
hinir Litlubásar. Norður úr Stekkjarlautinni ofarlega er
þurrlendur hvammur, Stekkjarlautarhvammur, en undir
melnum neðan við hann er Stekkjarlautartjörn, alvaxin
ljósastör. Ekki man ég að nokkurt stekkjarbrot væri
sjáanlegt í eða við Stekkjarlautina.
Meðfram ánni suður frá Melshomi eru mjóir bakkar
undir melbrekkunni. Heita þeir Syðranes. Nálægt því
miðju hafði áin brotið mjög bakkann, þar heitir Mjódd.
Nær nyrst í nesinu uppi undir melnum var allstór tjöm
Nestjörn, gmnn og vaxin gisnu fergini og vatnsnál. I
vöxtum hljóp kvísl úr Hörgá oft upp í Mjóddina norður
með melunum og gegnum tjömina og fram sunnan undir
Melshominu. Kom þá oft mikið af silungslontum upp í
Tjömina. Þama undan nesinu, örskammt fyrir sunnan
Melshomið, drukknaði Ólafur Davíðsson náttúrufræð-
ingur í Hörgá 1903. Suður frá Mjóddinni breikkar nesið
aftur, og er þár mýrlent og nokkuð vaxið gulstör. Það var
besta torfristulandið á Hlöðum, en mjög var tekið að
sneiðast um það í æsku minni. Fyrrum var veitt vatni úr
Tréstaðalæk á syðsta hluta Nessins, og stóðu þar enn tveir
flóðgarðar, hinn syðri allhár og lítt skemmdur. Frá honum
suður að Tréstaðakíl, en svo heitir lækurinn þar neðst,
heitir Syðstastykki, þurrt og víðast vallkennt. Ann-
ars er Nesbakkinn vaxinn elftingu. Rétt norðan
við Syðstastykki er hvammur upp í melana, liggur hann
allmiklu hærra en nesið. Þar eru tóttarbrot, sem Kot (flt.)
heita. Sagt var að þar hefði verið bær, en engar heimildir
eru til um hann, en svo er tóttin lítil, að varla hefir það
verið meira en einsetumannskofi, ef mannabyggð hefir
verið. Framan við við Nesið sunnanvert er alllangur
hólmi í Hörgá, Hlaðahólmi, í honum var kríuvarp nokk-
urt, og þar var heyjað flest ár. Ær sóttu mjög í hann á
vorin, og varð stundum að slysi, ef áin óx snögglega. Ofan
við Nesið var allstór móaspilda, fjalldrapa og lyngmóar.
Heitir þar Nesbarð. Náðu móarnir fram á Melshorn og út
að Stekkjarlaut. Yfir Melshomið lá gamalt garðbrot. Þar
óx smávaxinn einir á einni þúfu. Suður frá Stekkjarlaut-
inni og ofan við Nesbarðið voru Melarnir, afbæjar oftast
nefndir Hlaðamelar, sléttir, smágrýttir og gróðurlitlir,
enda var þar enn uppblástur. Gróðurtorfa stóð á þeim
miðjum með bröttum rofbörðum, sem stöðugt fauk úr í
sunnanátt, og stóð þá moldarmökkur norður á tún. Eftir
melunum lágu reiðgötur. Sunnan að þeim er alldjúpt gil
Stóragil, um það rennur Tréstaðalækur. 1 gilinu að norð-
an sást enn áveituskurðurinn á Nesið. Efst á melunum er
Gilshóll á norðanverðum gilbarminum. Fram með honum
voru reiðgötur fomar og yfir gilið ofanvert, þar sem það
var grynnra.
Ef farið er aftur heim að túni verður fyrst fyrir allstórt
holt, Vesturhúsaholt milli Stekkjarlautar og Vesturvallar.
Austan þess suður frá Miðhúsum rétt sunnan við vallar-
garðinn er Miðhúshóll, kollóttur melur með nokkrum
stórum steinum, sunnan í einum þeirra er stallur, tilvalið
sæti. Sunnan undir Miðhúshólnum liggur vegurinn suður
á Melana, og hefir svo verið frá ómunatíð. Þar fyrir
sunnan var garðbrot, sýnilega gamall vegur, sem síðar
hefir blásið upp á melunum. Þar fann Ólöf á Hlöðum
nælu foma, sem nú er á Þjóðminjasafni. Framhald þessa
„vegar“ er í móunum suður undir Stóragili, og eins sunn-
an við það. Til norðurs og austurs má einnig rekja brot af
honum allt að Gásakaupstað. Suður frá Miðhúshól, skil-
inn frá honum með litlu skarði, er Ásinn (Neðri Ás), hann
liggur fyrir ofan mestan hluta Melanna og er örfoka að
vestanverðu suður fyrir miðju, en þar fyrir sunnan eru
móar. Var rofbarð norðan í þeim, sem stöðugt fauk úr.
(Nú 1977 eru Melarnir, Nesbarðið, Vesturhúsaholtið og
móarnir vestan í Ásnum allt orðið að túni). Austan við
norðurenda Ássins heitir Tjörn, allstórt svæði vaxið
52 Heima er bezl