Íslendingur - 18.12.1981, Qupperneq 10

Gísli Jónsson, menntaskólakennari:
„HÚN HAFÐI GOTT HJARTA
66
Þáttur af fyrstu konu, sem „kaus“ á Islandi
í þessari grein segir frá konu þeirri, er með vissu kaus
fyrst til sveitarstjórnar á ísiandi, Vilhelmínu Lever eða
maddömu Vilhelmínu. Skortir þó mjög á, að saga
hennar sé fullrannsökuð. Heimildir minar að efni
greinarinnar er ýmsar prestþjónustubækur, Saga
Akureyrar eftir Klemenz Jónsson, Ævisaga Þorsteins
Daníelssonar á Skipalóni eftir Kristmund Bjarnason,
Minningar Kristins Kristinssonar, gamals Eyfirðings,
ævisaga Gísla Konráðssonar, ýmis skjalagögn í
Héraðsskjalasafninu (L Akureyri og akurey;rsk blöð. Um
ýmislegt í þessu sambandi hafa frætt mig Árni Jónsson,
fyrrverandi Amtsbókavörður, Einar Bragi Sigurðsson,
rithöfundur og Haraldur Sigurðsson, bankaritari.
Til upphafs þessarar sögu nefni ég bræður tvo
danska, og báru þeir ættarnafnið Lever. Hét hinn eldri
Anders (Andreas, Andrés) Friðrik, líklega fæddur 1778,
og hinn yngri Hans Vilhelm, fæddur 1780. Ekki er
dæmalaust, að nöfnum bræðrana sé blandað saman, svo
að erfitt verður sundur að greina. Segirnú fyrrafhinum
eldri, föðurbróður konu þeirrar, sem hér verður fjallað
um.
Fyrst veit ég það af Anders Lever, að hann kom
unglingur til Akureyrar og gerðist búðardrengur hjá
Olafi Gíslasyni Waage, er þar rak verzlun skamma hríð,
eða 1796-’97, að því er Klemenz Jónsson telur. Kemur
þetta að vísu ekki saman við það, sem segir í kirkjubók,
að þá væri Anders Friðrik 15 ára, en aldur hans má hafa
verið ranglega talinn, sem ekki mun dæmafátt í
prestþjónustubókum.
Aldamótaárið 1800 er Anders Friðrik orðinn
assistent hjá Einari kaupmanni Hjaltesteð, þá talinn 21
árs. En sama ár flyzt hann til Siglufjarðar og gerist þar
verslunarstjóri. Var hann þangað sendur af Kyhn,
móðurbróður sínum, er þá átti verzlun á Siglufirði.
Anders Friðrik er þar talinn í manntalinu 1801, ógiftur,
23 ára, og hjá honum íslenzk þjónustustúlka, Guðrún
Jónsdóttir, 24 ára. En litlu síðar giftist hann Friðriku
Kristínu Rasmusdóttur Lynge, en hún var fimm árum
yngri en hann. Rasmus faðir hennar var bróðir Friðriks
Lynge, sem síðastur var einokunarkaupmaður á
Akureyri og frumbyggi staðarins. Hann reisti fyrsta
íbúðarhúsið 1777.
Hinn 9. ágúst 1800 var Anders Lever guðfaðir
sveinsins Jörgens Kröyers, en foreldrar hans voru
Jóhann Kröyer, faðir þeirrar ættar á Islandi,
hreppstjóri og verzlunarmaður í Höfn á Siglufirði, og
hona hans íslenzk, Rakel Halldórsdóttir. Arið eftir, í
maí 1801, er Kröyer aftur guðfaðir Önnu Kristínar,
dóttur þeirra Anders og Friðriku. Eitthvað hefur þó
gengið hrumult í hjónabandi þeirra fyrst í stað, því að í
desember þetta sama ár fæddist á Hrafnagili í Eyjafirði
sveinbarn, er skýrt var Andrés. Var móðirin Guðný
nokkur Jónsdóttir, og „útlagði hún föðuraðsveininum
assistent Andreas Lever, sem hefur gengið við faðerni
hennar barns“, eins og segir í prestþjónustubókinni.
Ekki var dvöl þeirra Levershjóna löng á Siglufirði,
því að árið eftir, 1802, er hann orðinn verzlunarstjóri á
Reyðarfjarðarkaupstað, og þar fæðist þeim hjónum
önnur dóttir þetta ár. Var sú skírð Vilhelmína Kristíana
og átti seinna heima á Espihóli í Eyjafirði, eða Stórhóli,
sem hann var stundum kallaður, og síðar á Akureyri, og
var þá nefnd Stórhóls-Mína, til aðgreiningar frá frænku
sinni og nöfnu. Stórhóls-Mína átti fyrst Stefán
Stefánsson Þórarinssonar amtinanns, en síðar Bjarna
Jóhannesarson frá Kambfelli í Saurbæjarhreppi. Hún
andaðist að Naustum við Akureyri árið 1875 félaus
einstæðingur. Þriðja dóttir þeirra Levershjóna, Vilhel-
mína Gytte Friðrika, fæddist árið 1805.
Á Reyðarfirði var Anders Lever verzlunarstjóri til
1805, vel kynntur og vel að sér, segir kirkjubókin, og þar
bregður fyrir í þjónustu hans árið 1802 Þuríði
Sigfúsdóttur, og er þá kölluð „pige“,efhenni erþáekki
ruglað saman við Mechinu systur sína, en þeirra getur
brátt nánar. Hinn 30. nóv. 1805 sóttu þeir Leversbræð-
ur um 16000 ríkisdala lán til sölunefndar konungseigna
til að kaupa eignir Frisch jústisráðs á Eyjafirði og
Skagaströnd og endurreisa þar verzlun, en var synjað,
enda taldir leppar Kyhns frænda síns. Anders var í
Kaupmannahöfn ásamt bróður sínum veturinn 1805-
’06 en kom þá aftur til Reyðarfjarðar ásamt konu sinni
og dætrunum þremur, en var helsjúkur og dó 9 dögum
eftir heimkomuna, 17. júní 1806. Gekk ekkja hans,
Friðrika Krístín, fjórum árum seinna að Eiga Friðrik
Möller assistent, þann, er fæddist í Fuglavaðsmyllu á
Sjálandi 1788. Meðal barna þeirra var Edvald Eilert,
sem yfir 50 ár var verzlunarstjóri á Akureyri og átti sæti
í fyrstu bæjarstjórninni þar, þótt hann ætlaði að koma
sér undan því á þeim forsendum, að hann væri hjú
Höepfners húsbónda síns, en þá skyldu þeir ekki hafa
kosningarétt eða kjörgengi, sem voru öðrum háðir sem
hjú, svo sem. það var orðað. En á þennan skilning
Edvalds Möllers á stöðu sinni vildu æðstu völd
Norðuramtsins ekki fallast. Fjöldi íslenzkra afkom-
enda hans ber ættarnafnið Möller, og meðal barna-
barna hans var Olafur Friðriksson, ritstjóri.
Ekki veit ég, hvenær eða með hvaða hætti yngri
bróðirinn, Hans Vilhelm, kom til íslands, en hann var
kominn til Reyðarfjarðar 1799 í þjónustu Kyhns, og í
manntalinu 1801 er talinn á Reyðarfjarðarkaupstað
Andreas Vilhelm Lever, 21 árs, og mun það hann, þó að
nafnið Andreas sé í staðinn fyrir Hans, enda er Anders
bróðir hans í þessu manntali á Siglufirði sem fyrr getur.
Hefur því Hans Vilhelm verið orðinn verzlunarmaðurá
Reyðarfirði á undan eldri bróður sínum. Ekki stýrði
hann þó Reyðarfjarðarverzlun einn, heldur með honum
Oli nokkur Möller, og hjá þeim var „husholderske“,
eða ráðskona, Mechín Sigfúsdóttir, 21 árs, „ógift,
þjónandi". Hafði hún eignazt sveinbarn, Andrés, með
Ola þessum 1797, og 2. október 1802 ól hún honum
meybarn, sem skírt var Jóhanna María. Seinna giftist
Mechín Jóhanní Hendrik Biering beyki.
Þegar Lever eldri tekur við Reyðarfjarðarkaupstað,
flyzt Hans Vilhelm til Seyðisfjarðar og verður faktor
þar. Til hans flyzt þangað árið 1802 áðurnefnd Þuríður
Sigfúsdóttir og elur honum þar meybarn 1. marz það ár,
og var mærin skírð degi síðar og hlaut nafnið
Vilhelmína. Hefur kirkjubókin um þessa barnsfæðingu
þá einkennilegu athugasemd, að eftir því sem menn viti
til, sé þetta beggja foreldranna fyrsta meinalausa
frillulífsbrot. Er þetta elzta heimildin um söguhetju
okkar, Vilhelmínu Lever.
Ekki dvaldist Hans Vilhelm lengi á Austfjörðum, því
að árið 1803 tekur hann við forstöðu Kyhnsverzlunar á
Akureyri. Þetta sama ár, 22. október, er hann vígður í
hjónaband af Hrafnagilspresti, sr. Magnúsi Erlends-
syni, sem þá var nýtekinn við embætti af föður sínum.
Hans Vilhelm er þá talinn 23 ára og brúður hans og
barnsmóðir Þuríður, talin jafngömul. Aldurinn kemur
þó ekki heim við- prestþjónustubækur Hólma í
Reyðarfirði, og mun hún aðeins hafa verið tvítug að
aldri, þegar hún giftist. Hins vegar var Mechín systir
hennar þá 23 ára.
Þær systurnar höfðu víst átt litla sældardaga
lengstum í æsku. Þeirra finnst fyrst getið í sálnaregistri
Hólma 1785, og er Mechin þá fimm ára, en Þuríður
tveggja. Foreldrar þeirra voru Sigfús Jónsson og
Guðrún Jónsdóttir, þá búandi á Bakkagerði, en höfðu
áður búið á Teigargerði. Er því ekki full vissa, á hvorum
bænum Þuríður er fædd. Fjórum árum síðar er heimilið
í upplausn, og þá er Þuríður tökubarn á Karlsstöðum,
en Mechín á Stuðlum. Árið eftir er faðir þeirra orðinn
vinnumaður á Teigargerði ásamt elzta syni sínum,
móðir þeirra finnst ekki, en þær niðursetningar og eru
það næstu ár, að svo miklu leyti sem sjá nrá af
kirkjubókunum, en þær eru mjög gloppóttar. Árið
1794, t.d. er Þuríður niðurseta á Karlsstöðum, lesandi,
og 1795 sést Mechín í Sigmundarhúsum, niðursetning-
ur, þá orðin 15 ára. Síðan er löng eyða, en 1802 er
Þuríður komin til Seyðisfjarðar, en Mechín var ýmist á
Reyðarfirði eð? Eskifirði, þar til hún giftist á Eskifirði
23 ára Jóhanni Biering beyki, sem áður sagði, og eru
þau úr sögunni ásamt börnum þeim, sem hún átti með
Óla Möller. En Þuríður er sem fyrr sagði komin til
Akureyrar og sannlega gift Hans Vilhelm. Voru
svaramenn þeirra Jóhann P. Hemmert kaupmaður og
Niels Thysen verzlunarstjóri.
í sóknarmanntali Hrafnagilssóknar 1804 eru þau
hjón bæði talin, en þá bregðursvo við, að frúin er köíluð
Maren, hvernig sem á því stendur. Læðist jafnvel að
manni sá grunur, að hún hafi viljað kasta hinu stirðlega
íslenzka Þuríðarnafni og kallast þjálla heiti upp á
dönsku. Hvað um. Seinna er hún jafnan skrifuð Turid í
kirkjubókunum, og er svo farið bil beggja, íslenzku og
dönsku.
Grein þessi er að uppistöðu gamalt útvarpserindi en að
baki þess liggur nokkur rannsókn á ævi þeirrar konu
sem fyrst kaus til bæjarstjórnar á íslandi og það átján
árum fyrr en lög gerðu ráð fyrir slíku. Skýringuna á
þessu undarlega atviki er að finna í gamalli reglugerð
um stjórn bæjarmálefna Akureyrar og í persónuleika og
geðslagi hinnar sérkennilegu konu, Wilhelminu Lever.
I minningu hennar og þess konar geðslags er verkið
unnið og greinin birt.
G. J.
Hans Vilhelm er nú verzlunarstjóri á Akureyri um
hríð. Hann er sagður hafa verið vel gefinn, og skjöl bera
þess merki, að hann hefur verið listaskrifari. Þá er hann
sagður hafa talað og ritað á ensku, sem þá var mjog
fátítt hérlendis, en var stríðinn og deilugjarn, svo sem
heimildir votta. Einkum virðist honum hafa verið
uppsigað við Gunnlaug Briem sýslumann. Árið 1808
hóf hann kartöflurækt í norðurbarmi Búðargils og er
upphafsmaður þeirrar ræktunar á Akureyri. Heppnað-
ist honum sú iðja svo vel, að hann fékk brátt margfalda
uppskeru úr görðum sínum og hagnaðist drjúgum, því
að kartöflur voru þá í háu verði. Kenndi hann
Akureyrarbúum kartöflurækt, sem þeir hafa æ síðan
mikið stundað. Eru Leversgarðar í Búðargili enn í rækt
og hinn eini sýniiegi minnisvarði um hann á staðnum
enn þann dag í dag. En bók er til eftir han um þetta efni:
Útvísan til jarðeplaræktanar fyrir almúgamenn á
Islandi frá Hans Vilhelm Lever höndlunarfaktóri. Var
bókin prentuð í Leirárgörðum á kostnað höfundar árið
1810 með einkunnarorðunum: Aldrei ergóð vísa of oft
kveðinn, á titilsíðu.
Þau Þuríður, eða maddama Turid, hafa verið vel virt
og voru hvað eftir annað guðfeðgin, er börn heldra
fólksins voru borin til skírnar. Svo var t.d. árin 1809 og
1810, m.a. hjá kaptein Scheel, er dvaldist þáá Akureyri
við landmælingar ásamt öðrum dönskum kapteini. En
eftir 1810 getur Þuríðar ekki í bókum Hrafnagils-
hrepps. Hefur mér dottið í hug, að hún hafi andazt
erlendis. Eftirtektarvert er, að í vönduðu fólkstali á
Akureyri árið 1816 fyrirfínnst ekkertafþví Leversfólki.
Gæti ekki verið, að Hans Vilhelm væri erlendis með
Vilhelmínu dóttur sína eftir lát Þuríðar? Ekki þykir mér
það ósennilegt, en hvað sem því líður, er hann kominn
til Akureyrar þegar í upphafi næsta árs, 1817, og er þá
með honum síðari kona hans, Karín Kristín. Voru þau
guðfeðgin barns Gísla Erlendssonar assittents. Karín
Kristín var 10 árum yngri en maður hennar, fædd 1790.
Um uppruna hennar veit ég ekki.
Þetta ár var nokkuð tíðindasamt hjá því Leversfólki.
Dóttirin Vilhelmína var fermd í Hrafnagilskirkju, en
heimilisfaðirinn kynntist ungri og bráðlaglegri stúlku,
Guðrúnu Jónsdóttur frá Moldhaugum, og gerði henni
barn. Hún var þá 15 eða 16 ára. Var nú í vanda komið,
en Lever bjargaði sér'þannig, að hann fékk efnaðan
V»fi|i #•«( C(j*i»«n i Jilank, til flankrlilfct
Séð yflr Eyjafjörð Inn til Akureyrar árlð 1865. Teiknlng eftlr D
birtlst í Dansk lllustrert Tldende árlð 1865.
1,- - i. ■
■■■■■.. ■■■■
10 - ÍSLENDINGUR