Faxi - 01.07.1980, Blaðsíða 10

landfræðilegum líkum. Lítiðverðurí
dag sagt um hvers vegna frumbýl-
ingar Keflavíkur völdu sér einmitt
búsetu þarna, en ekki annars staðar
við víkina. Trúlega hafa landkostir
ráðiö einhverju.
Víða í sveitum landsins standa
bæir hærra en landið umhverfis. Allt
frá landnámstíð hefur slíkt veriö talið
öruggast. Bæjarstæðið á Duustúni
hefur getaö verið valið með svipuð
sjónasrmiö í huga.
Einnig má bæta við, sem ekki er
þýöingarminnst: Eignarhald á land-
inu. Framan af átti Stór-Hólmur land
í Keflavík til móts við Njarövíkinga.
Um samband landeigenda viö
ábúendur og útlenda kaupmenn, er
harla lítið vitað. Ritaðar heimildir
geta um selstööu Leirubænda viö
Rósaselsvötn ofan við Keflavík, áður
en byggö hófst f Keflavfk. (Handritiö
Lbs. 2671, 4to Suðurnesjaannáll i
Landsbókasafni). Gömul þjóðsaga
hermir, að byggðin við víkina hafi
hafist sem selstaða frá Hólmi. Fátt er
i dag sem sannar það, utan að Kefla-
víkurbærinn stóð upphaflega i
Hólmslandi. Það segir að vísu sitt.
En tæplega hefur selið sjálft verið í
Keflavík, hér var ekkert vatn, í mesta
lagi bithagi búfjár. Við Rósaselsvötn
var aðstaðan betri. Og eftirtektar-
vert er, að þegar Keflavikurlandi er
skipt frá Leirulandi, verður það á
kostnað Keflavíkurbónda, þar sem
vötnin verða áfram eign Leirumanna
en mörkin rétt viö. Vin í eyöimörk
hefur alltaf verið eftirsótt, einnig í
þetta sinn.
Ekki er ólíklegt að Leirumenn hafi
haft hér útræði, því vafalaust hafa
þeir reynt að hagnast af landinu. Þó
hafnaraðstaða sé ekki góð fyrir stór
skip á Keflavík, var alls ekki verri aö-
staða hér fyrir opin skip en annars
staöar á Suðurnesjum. Bergið og
Vatnsnesið skýldi víkinni, en víðast
annars staðar er ströndin óvarin. Því
er ekki ósennilegt að hingað hafi
snemma komið vermenn til róðra.
Tæplega þó margir, því undarlega
hljótt er um Keflavík í elstu heimild-
um sem kunnar eru.
Um 1720 eiga Leirumenn og Njarð
vikingar itok i Keflavik (Fornbréfa-
safn II, bls. 77). En hvenær landinu
var skipt frá Hólmslandi verður ekki
séð í fljótu bragði. Engar heimildir
geta Keflavíkur sem hjáleigu. Vera
má að enn eigi eftir að finnast
skráöar heimildirsem eru eldri en frá
1597 og staðfesta ábýli í Keflavík.
Keflavík komst í konungseign um
1560, eins og fleiri Suðurnesjajarðir.
Benda má á, að stofnun einokun-
arverslunar 1602 hefur rennt nokkr-
um stoðum undir búsetu í Keflavík.
Þá fyrst var örugglega farið að reisa
hér verslunarhús og í kjölfarið kom
aukin atvinna fyrir Keflavíkurbónda
og nágranna hans. Áður var verslun
ótrygg og farmenn deildu um
höfnina, því hefur minni staöfesta
orðið af versluninni en ella. Kunnugt
er, að sr. Hallgrímur Pétursson
stundaöi atvinnu hjá Keflavíkur-
kaupmanni um 1637. Það lætur að
sönnu undarlega í eyrum, aö einok-
unarverslunin hafi stutt að byggð
hér, en líklega er það rétt.
Á árunum fram aö 1789 er hér
örlítil byggð utan um eina verslun á
staðnum. Fólkersvofátt.aðtæplega
er hægt að tala um nokkrar
verulegar framfarir. Ekki stenst það,
sem Guðleifur Sigurjónsson segir i
söguágripi Keflavíkur í skipulags-
bókinni frá 1973, að verslanir hér
hafi veriö orðnar fleiri en ein árið
1692. Hann vitnar í gamlan annál, og
segir að þá hafi verið framið „innbrot
í Keflavíkurbúöir". Hér er lögð
alröng merking í orðið búð. ( heim-
ildinni er alls ekki átt viö orðið búö í
nútima merkingu, heldur einstakt
hús. Samsvarandi er t.d. sjóbúð,
þingbúð o.s.frv. Auk þess er öllum
kunnugt, að á einokunartímanum
leyfðist ekki frjáls verslun. Ekki tíðk-
aöist heldur að skipta sömu verslun í
deildir, því flestir einkunarkaup-
menn voru kunnari af ööru en lipurð
við viðskiptamenn. Heimildin segir
okkur hins vegar að hér hafi staðið
nokkur verslunarhús, þar sem oröið
,,búð“ er í fleirtölu.
Fram til 1789 hafa e.t.v. veriö hér
fáeinar sjóbúöir og Iftil þyrping torf-
bæja á svæöinu þarsem Keflavfk hf.
er nú. Fáir bæri hafa staöið á versl-
unarsvæðinu sjálfu, utan Keflavík-
urbærinn. Skammt var til uppsáturs
þar sem Stokkavörin var. Enn eru
þekkt nokkur bæjarnöfn frá þessu
svæði, t.d. Sjóbúð og Smiöjan. Neta-
veiði verður algeng.
Á tímabilinu hefur örtröð vaxið á
gamla Keflavíkurtúninu, svo
búskapur í kotinu hefur hjaönað
niður vegna aukinna umsvifa.
2. Frá 1789-1870. Miklar breyting-
ar verð. Einokun er aflétt i orði 1789.
Þá byrjar Christen Adolph
Jacobæus aö versla. Hann er fyrsti
maðurinn sem kaupir sér borgara-
bréf í Keflavík eftir að ný verslunar-
lög taka gildi. Hann tekur við góðu
búi af föður sínum og ávaxtar dyggi-
lega. Hann verslaði þar sem Duus
var síðar. C. A. stofnaöi verslanir í
Reykjavík og Hafnarfirði og var í
slagtogi með nokkrum mestu lands-
kaupmönnum þeirra tima, m.a.
Bjarna riddara Sívertsen. En líkur
eru til að Bjarni hafi verslað í Kefla-
vík um tíma (þess er þó hvergi getiö í
Sögu Hafnarfjaröar, sem út kom
1933). Kaupmenn þessir áttu víða
hagsmuni, m.a. á Norðurlandi. C.A.
rak einhverja umfangsmestu verslun
sem keflvískur kaupmaður hefur
rekið fyrr og síöar. Ferill C. A. rís það
hátt, að hann er einhver mesti tíma-
mótamaður í keflvískri sögu. Á því
skilið heitið „faðlr Keflavikur", sök-
um umsvifa sinna. ( hans tið verða
hér fyrst verulegar framfarir og
þorpsmyndun skýtur öruggum rót-
um. C. A. eignast fyrstur einstakl-
inga allt gamla Keflavíkurlandiö eftir
að konungssjóður selur. Heimildir
benda til að C. A. hafi verið vel látinn
af fólki og stundum hlaupið undir
bagga þegar erfiðleikar steðjuðu að.
Sonur hans erfði verslanirnar, en
gekk illa, varö gjaldþrota og loks
faktor í eigin húsum fyrir annan
mann.
Á tímabilinu fjölgar verslunum.
Byggðin teygir sig frá Vesturgótu
suður bakkann, að Tjarnargötu. I
kjölfar þess byggist Melurinn (þar
sem núerKirkjuvegurmilli Aðalgötu
og Tjarnargötu) um ca. 1890.
Þrfr fyrstu fslendingarnir
reka verslanir
Á tímabilinu fær þorpskrílið Kefla-
vík fyrstu viðurkenningu löggjafans
með verslunarréttindum 28. des.
1938. Eftirtektarvert er hve þróun
byggðarinnar verður örari í kjölfar
aukins frjálsræöis í landsverslun.
Verslunarréttindi voru ávöxtur
þess. Keflavík hættir um leið að vera
úthöfn Reykjavíkur.
Á tímabilinu veröur búseta tiltölu-
lega staðföst, og stofnað er fyrsta fé-
lagið, sem aðsetur hefur í Keflavík,
Skotfélag. (búum fjölgar hægt.
Stundum verða sveiflur í íbúafjölda,
enda mátti lítið út af bera.
Aðalverslanir verða þrjár og drepa
af sér keppinauta, sem voru framan
af. Einstaka efnaðir tómthúsmenn
reisa sér timburhús skömmu eftir
miðja öldina. Þorri fólks býr í torf-
bæjum. Gamla Miöpakkhúsiö fylgir
þessu tímabili, og er því eldra en
seinustu Duushúsin.
3. Árln 1871-1881. Tímabil upp-
byggingar hjá verslunum. Átjándu
aldar húsin hætta að gegna hlutverki
sínu og eru sum rifin. Til dæmis
húsið sem Sveinbjörn Ólafsson
verslaði í. ( staöinn reisir Fischer
stórt tvílyft hús um 1881, sem enn
stendur áhorni Vesturgötu og Duus-
götu. En bygging Duusbúðarinnar
markar þáttaskilin að því er virðist,
sem fyrsta tvílyfta húsið í Keflavík
(1871). Smiðir þess eru ókunnir, en
sömu menn gætu hafa reist Bryggju-
hús 1877, enda eru húsin lík.
Knudtzonsverslun lætur rífa sitt
verslunarhús, en Ungó er byggt í
staðinn, um 1880. Ekki er þó öruggt
að ártalið sé alveg rétt, og þvi er
gerður fyrirvari á takmörkum tíma-
bilsins.
Frá þessu tímabili eru flest gömlu
verslunarhúsin sem við þekkjum í
dag.
4. Árln 1890-ca. 1906. Með
stofnun Landsbankans 1885 auð-
veldast aðgangur að lánsfé tiI húa og
skipa. Áberandi fjörkippur færist í
gerð timburhúsa, og skil nokkuð
skörp við 1890 (sbr. veömálabækur).
Tómthúsmenn yfirgefa hvern torf-
bæinn af öörum. Um 1906 dregur
nokkuð úrtimburhúsagerð, en aldan
fjarar samt ekki út, þróunin heldur
áfram. Torfbæir að mestu horfnir í
lok tímabilsins. Timburhús byggjast
inn á Hæð.
Duusverslunin kaupir allt gamla
Keflavíkurlandið og leggur stofn að
mikilli þilskipaútgerð. Verslunin
opnarskrifstofu íReykjavík undir lok
tímabilsins. Þangað færist aðal-
bækistöö starfsins.
Innlendir keppinautar í verslun
koma á ný til sögunnar við stækkun
verslunarlóðar 1891.
Hús frá tímabilinu standa enn og
eru kjarni elstu húsa i Keflavík, er
verslunarhúsunum sleppir.
(búar eru 297 við aldamót og fjölg-
ar nokkuð.
5. Frá 1907. öld steinhúsa og vél-
báta. Byggt barnaskólahús úrsteini
1911-12, steinsteypt kirkja 1914-15.
Bæði tímamótahús. Fyrstu meiri
háttar mannvirki í þorpinu ásamt
steingörðunum gömlu.
Vélbátaútgerð hefst í byrjun tíma-
bilsins, sem en eykur festu byggðar
og þróun, með meiri afla og auknu
fé. Sparisjóöurinn er stofnaður. Út-
lán færast í heimabyggð og
verða auðveldari.
Keflavíkurhreppur stofnaður
1908, símstöð stofnsett sama ár.
(búar rúmlega 300. Stofn lagður að
þeirri miðstöð þjónustu og verslunar
sem Keflavík er í dag.
Vert er að veita athygli, að þróun
húsageröar helst oft í hendur við at-
vinnulegar framfarir. Þannig er Ijóst,
aö sum timburhús i Keflavik bæði
hækkuðu og stækkuðu, er bátar
urðu stærri, um ca. 1925-30. Mörg
þessara húsa standa enn, sum lítið
breytt. Klampenborg við Túngötu er
afsprengi þessa tímabils og markar
tímamót í keflvískri húsageröar-
sögu.
Ég hef gerst nokkuð langorður um
þróun byggðar i Keflavík, sem helst
að nokkru í hendur við gömlu mynd-
irnar sem ég drap á áður. Margt þarf
að athuga í sambandi við keflvíska
sögu, t.d. upphafið. Hver veit nema
sterkar sönnur verði færðar á það
síðar. Flest er hverfult, ekki síður í
sagnfræði en öðrum greinum. Það
sem stendur í dag getur verið fallið á
morgun. Fræðimaðurinn verður að
vera tilbúinn að prófa sínar tilgátur
og annarra, velja og hafna, eftir þvi
sem þörf krefur. Best er aö fræði-
maöurinn sé búinn nokkru ímynd-
unarafli, slíkt hjálpar. En sú gáfa má
þó alls ekki verða á kostnaðefnisins,
annars er hætt við að farið sé út í
skáldskapinn. Fræðimaðurinn verð-
ur ætið að vera tilbúinn að taka nýj-
um niðurstöðum, jafnvel þó honum
líki ekki allt sem aðrir en hann sjálfur
benda ótvirætt á. Finnist ný heimild
sem tekur af öll tvímæli um ákveðiö
efni og stenst að verða sannprófuö,
er sjálfsagt að fallast á hana. Komi
hins vegar fram sterk gagnrök er
stangast á umfjöllunarmálið, þarf að
taka þau með svo langt sem þau ná.
Aö velja og hafna, með rökum, þaö
er hlutverk sögumannsins og leit-
andans um leið.
( lokin langar mig að minnast á
nokkur atriði tengd byggðasafninu.
Áberandi er í blöðum (sbr. með
gömlu myndunum í 3. tbl. faxa 1980)
fyrirsögn eins og: „Byggöasafn
Suðurnesja - Vatnsnes". Safniö er
ekki Vatnsnes, þaö er á Vatnsnesl.
Húsiö heitir því nafni og landiö
umhverfis. Setningin segir ekkert,
en mætti vera ögn skýrari. Nær væri
að skrifa: „Byggðasafn Suðurnesja,
Vatnsnesi" (setja kommu fyrir aftan
-nesja og þágufallið í nes). Einnig
mætti segja: „Byggðasafn Suður-
nesja á Vatnsnesi", sem væri jafnvel
enn betra og skýrara. Fyrsta
setningin er oft notuð í fyrirsögnum
og er mállýti að minum dómi.
Einnig langar mig að drepa á
bæklinginn, sem gefinn var út um
leið og safnið var opnað. Útgáfan var
að sjálfsögðu nauðsynleg og eðli-
leg, en málfarið hefði mátt vera
betra. öllum getur að vísu yfirsést í
rituöu máli, en ég held að réttast sé
að vanda frágang þess sem safnið
sendir frá sér í nútíð og framtíð,
vegna þess að það er nokkurs konar
andlit þess út á viö, sem fer víða um
land, fyrir margra augu. Sjálfsagt og
eðlilegt er að fá einhvern til að yfir-
líta handrit sem unnin eru í þágu
safnsins áður en til prentunar kem-
ur. Einnig er mikilvægt að lesnarséu
prófarkir af slíku efni, því oft er
prentvillupúkinn lúmskari en menn
grunar.
Safniö þyrfti aö láta prenta kort
með myndum frá Suðurnesjum,
gömlum og nýjum, ásamt merkum
munum, sem i eigu safnsins eru.
Framh. á bls. 108