Faxi - 01.12.1980, Page 55

ÓLAFUR ORMSSON:
Ágrip af veöurspám fyrri tíma
Það er illa farið og mikill skaði
hve lítil rækt hefur verið lögð við
á síðustu áratugum að halda til
haga þeim kennimerkjum er
íslensk alþýða á liðnum öldum
byggði sínar veðurspár á. Þetta
var þó vissulega merkilegur
vísdómur sem þróast hafði með
reynslu kynslóðanna öld eftir
öld, og var eigi smár þáttur í
daglegu lífstarfi þjóðarinnar
bæði til sjós og lands. Árið 1945
komu út "Austantórur” Jóns
Pálssonar búnar til prentunar af
Guðna Jónssyni, og ver hann
þar miklu rumi um þetta efni, er
það merkileg ágætis bók þeirra
beggja, sem vænta mátti. Ef til
vill eru veðurmerki þau er þar
getur um, nokkuð staðbundin
að einhverju leyti, því segja má
að hvert héraö ætti sín spáfjöll
fugla og fénað, einnig sína
veðurfræðinga, því sannarlega
var fólk misviturt á þessu sviði
sem öðru, en af flestum þóttu
þeir menn að meiri, er öðrum
fremur reyndust skyggnari að
ráða hinar margslungnu rúnir
náttúrunnar, þó alltaf væru þeir
til sem töldu þessa spámenn
skrýtna fugla og sérvitringa, og
víst báru þeir það nafn með
réttu, þeir áttu sér meira vit en
fjöldinn. Ekki gilti alstaðar hin
sömu teikn til veðurbreytinga,
fór það mjög eftir landslagi og
fleira, og kem ég að því siöar.
Einstaka menn voru sérstaklega
öruggir að hlusta öldunið sjávar
þó þeir byggju langt inn í landi,
er mér sérstaklega í huga maður
einn er ég heyröi talað um, en
sem ég aldrei sá, því hann lifði
og dó fyrir mitt minni, og mun ég
nú geta hans hér nánar, og hef
ég til þess nokkuð öruggar
heimildiraöég held, endasvoað
segja frá fyrstu hendi.
Kárhólmar í Mýrdal var ein af
skekktasta bújörð þar í sveit
meðan hún var í ábúð, eigi mun
sú jörö hafa verið til góðbýla
talin, en hafði þó nokkur not af
silungsveiði í Heiðarvatni og
Vatnsá. Karhólmar eru austast í
Heiðardal og háfjöllum girt á
þrjá vegu þó eigi mjög nærri.
Fyrst er þar búanda getið 1838
og er þar búið samfellt til 1883,
en fer þá í eyði í 11 ár, en 1894er
þar enn sest að búi, en aðeins í 2
ár og síöan í eyöi. Árin 1865-81
bjuggu þar hjónin Kristín Árna-
dóttir í.1830 og Jón Sigurösson
f.1826. Hjá þeim var í 2 ár
vinnumaður er Einar hét, þá
ungur maður, síðar var Einar
þessi um tima hjá Agli
Gunnsteinssyni i Kerlingardal
og hann sagði mér eftir Einari
þaö um háttu Jóns sem hér
veröur frá sagt. Að sjálfsögðu
stundaði Jón sjóróðra á vetrum í
Mýrdal svo sem aðrir bændur
þar gjörðu á þeim árum, því enn
er þá allmikil útgerð frá
söndunum þar og raunar lengi
síðan. Það lætur nú að líkum, að
eigi mundi það "heiglum hent”
að stunda sjó frá Kárhólmum
suður í Vík eða Reynishöfn og
láta sig aldrei vanta til skips er
róið var, en þetta lék nú Jón sér
að og er þó þessi spotti til sjávar
varla styttri en tveggja tíma ferð,
miðað við lestagang. Fyrra árið
sem Einar var í Kárhólmun reru
þeir í Vík, Jón var vanur að hafa
þann hátt á er honum leist vel á
veður að kveldi að gefa hestum
sínum ábætir af heyi við
vökulok, því snemma þurfti að
taka til þeirra að morgni yrði
ræði, var varlafarið síðaren kl. 5,
mun það sjaldan hafa komið
fyrir ,gæfi Jón hestunum að
kveldi að eigi væri sjóveður að
morgni. Það vakti forvitni Einars
hvað Jón var oft iengi úti á
morgnana áður en hann segði
Einari að fara að klæöa sig, varð
það til þess að hann læðist einu
sinni út eftir Jóni án þess að Jón
yrði var við. Sér Einar þá hvar
Jón liggur við austurhorn
bæjarveggsins og lagði
vangann fast að veggnum.
Þannig færir hann sig til sitt á
hvað og fer loks norður fyrir bæ
en þá fer Einar inn í bæinn, því
hann vildi ekki láta Jón sjásig og
lagðist upp í rúm og breiddi yfir
sig.
Skömmu siðarkom Jón inn og
segir "Farðu að klæða þig Einsi
minn, en ég býst nú ekki við að
það verði róið, en ég þori ekki
annað en að fara” enda var
veður gott. Er svo ekki að
orðlengja þaö þeir fara suður i
Vík, þegar þangað kemur eru
allir að tygja sig til róðra.
Einhver sem hugaö hafði að sjó
taldi að sjó mundi heldur vera að
kveikja, var því beöið birtu, þetta
reyndist rétt, sjó brimaði og
enginn reri þann dag. En þessi
ferð var sú eina þennan vetur
sem þeir fóru án þess aö róið
væri. Næsta vetur reru þeir úr
Reynishöfn sem er vestan
Reynisfjalls og því nokkuð
lengra frá Kárhólmum, en þann
vetur fóru þeir tvær ferðir
þangað án þes að róið væri.en
þeir töpuöu líka aldrei
róðri.Þannig sagöist Agli frá
eftir Einari og ennfremur hatði
Einar talið aö Jóni mundi fá
veðurbrygöi hafa kómiö á óvart
skifti hann þaö nokkru máli.
Þessi ómenntaði afdalsbóndi
hlustaði og skimaði eftir öllum
kennimerkjum kringum sig og
dró svo sínar ályktanir hverju
sinni af því sem hann heyrði og
sá, sem svo síðan þroskaðist
með reynslu áranna - með ein-
hverjum frávikum eftir aöstæö-
um hverju sinni - þar til þetta
varö honum staðreynd sem
hann treysti. Jón vareinnaf veð-
urfræðingum þeirra tíma og ef-
laust gæddur meiri athyglisgáfu
en fjöldinn, enda þurfti á þvf að
halda meöan hann byggði Kár-
hólma.
Það er nú tyrir löngu vitaö aö
frosin jörð hrímuð, leiðir hljóð
ótrúlega langar leiðir, t.d.
hópstökk hrossa eða annarra
þungra dýra, grjóthrun o. fl.
Þetta með öðru fleira, hefur ef til
vill fyrst vakið athygli Jóns og
annarra þeirra er við svipuð kjör
og einangrun bjuggu, hvort eigi
mundi reynandi að hlusta átök
undiröldunnar viö marbakka
fjörunnar þó verið væri þetta
langt frá sjó og fleira gat
vissulega komið til greina, því
þessir menn voru sífellt með
opin augu og eyru fyrir öllum
hinum margvíslegu hljóðum og
háttum náttúrunnar og drógu
sína lærdóma þar af.
Þau Kárhólma hjón Kristín og
Jón áttu mörg börn, þeirra
meðal tvo sonu er ég kynntist
nokkuö, þeirhétu Ingimundurf.
1862 og Jón f. 1867, báðir voru
þeir bræður valinkunnir sóma-
menn. Ingimundi kynntist ég vél,
mun hann hafa líkst mikið föður
sínum, stundaði hann sjó tra
söndunum um langan tíma og
formennsku um árabil, og þótti
hann vel þeim vanda vaxinn.
Einkum þótti hann glöggur að
sjá við snöggum breytingum á
landbrimi. Einu atviki man ég
eftir, er það frá síðustu árum
Ingimundar við sjó.hann rær þá
sem háseti hjá nágranna sínum
Guðbrandi Þorsteinssyni, sjór
var ekki góður þegar komið var í
sand um morguninn hafði
Guðbrandur þó sett fram en
hikað við. Gekk Ingimundur þá
fram í sjólöðrið og stóð þar um
stund, kom svo og sagöi: Ég held
hann deyi nú ekki ( dag, heldur
mun hann kveikja. Það kom líka
fram, sjó brimaði í aöfallið og
enginn fór á sjó þann dag og
ekki næsta. Ég spurði Ingimund
seinna á hverju hann hefði séð
þetta hann sagði: Það féll svo á
löðrinu.það er þvi sem aidan
skvettir upp á sandinn, og þríféll
stundum og það veit alltaf á
brim, þá er það undiraldan sem
ýtir á, en fellur ekki fyrr en með
aðfallinu. Svona sagðist honum
frá.
Jóni bróður Ingimundar
kynntist ég minna, hann mun
hafa hrakist meira frá foreldrum
sinum í uppvextinum heldur en
Ingimundur, en þótti allstaöar
nýtur liðsmaöur og drengur
góður. Mér sagöi næsti
nágranni hans í mörg ár, Stefán
Hannesson kennari að Jón væri
N 0N: '€ f
viturt góðmenni.svo sýnilegt er
að báðir hafa þeir bræður erft
nokkuð af vitsmunum föður
þeirra.
Jón fór vinnumaður að
Skeiöflöt í Mýrdal 1898 til
ekkjunnar Guðrúnar Markús-
dóttur og giftist henni 1901
einstakri myndarkonu, og mun
þar hvergi hafa hallað á hvað
manndóm og góðleik snerti. Þar
bjuggu þau svo við batnandi hag
í farsælu hjónabandi þar til Jón
andaðist 7. des. 1926. Það
duldist engum sem að Skeiöflöt
komað þarvarsnyrtilegaumallt
gengið, jafnt utanhúss sem
innan.og sýnilegt að hagar
hendur unnu þar aö öllum
störfum.
í þessum kafla hefi ég
sérstaklega Skaftafellssýslu í
huga, að svo miklu leyti sem ég
man um veðurathuganir fólks
þar um þærmundirerég ólst þar
upp.
Já, það voru mörg teikn, bæði
á lofti og í landi er í var spáð og
hef ég því miður víst mörgu af
þvi gleymt er ég sem barn þar í
Meðallandi heyrði fólk um tala,
þó minnist ég ýmsra hluta,
ungur lærði ég visuna: Ef sjást í
vestri sólir þrjár/ segist veðrið
mjúka./ En ef þær skina skært f
ár/skammt er á milli fjúka./ Þessi
spá giiti jafnt fyrir allt
Suöurland. Bjartursólbauguraö
morgni dags veit ávallt á vont
veður, og það oft samdægurs,
en sé hann síðdegis veit það
oftast á þrálát þurrviöri. Og til að
festa þennan spádóm í minni
fólksins, þá var gripið til
Ferskeytlunnar því flestir gátu
lært hana og sýnir þaö einnig
hvaö sú spá var talin örugg.
Baugur um tungi á nætur var
nefndur rosabaugur og talinn
vita á versnandi veöur og því
verra sem þeir væru bjartari, og
væri skarö í honum þaðan
mundi áttin veröa. Væri miklar
og snöggar breytingar á
norðurljósum, þaö vissi á vind,
Framh. A bla. 221
FAXI - 219