Faxi - 01.12.1980, Qupperneq 97

GILS GUÐMUNDSSON:
SANDGERÐI
Hér hefst greinaflokkur um Sandgeröi eftir Gils Guömundsson
rithöfund. Ritgerö þessi var samin áriö 1945 og birtist þá i
Sjómannabiaöinu Vikingi. Hún er endurprentuð hór meö
smávægilegum breytingum höfundar.
Fortlðin
Á Reykjanesskaga hefur allt
frá fornu fari verið mikill fjöldi
verstöðva stórra og smárra.
Hinar helstu þeirra voru
Bieringstangi á Vatnsleysu-
strönd, Vogar, Njarðvíkur, Leira,
Garður.Sandgerði, Stafnes,
Hafnir og Grindavík. Frá öllum
Þessum stöðvum og mörgum
fleiri, leituðu menn út á mið
Faxaflóa og Suðurstrandar-
innar. Fiskimiðin reyndust að
vísu misjafnlega gjöful, og
brugðust stundum en þegar öllu
er á botninn hvolft, má það heita
miklurn vafa bundið, hvort
nokkur annar landshluti hefur
átt slíka auðlegð fyrir ströndum
úti, sem þessi hrjóstrugi,
eldbrunni og hraunrunni skagi,
sem teygir hæl og tá út í Atlands-
hafið.
Neðan á ,,ilinni“ á Reykjanes-
skaga, en þó miklum mun nær
tánni (Garðskaga) en hælnum
(Reykjanesi), er byggðarlag
það, sem Miönes heitir. Þar er
Miðneshreþpur. Skiptist hann í
sjö hverfi, er sum hafa verið
fjölbyggð mjög á fyrri timun,
meðan útræði opinna skipa var í
fullum blóma. Hverfi þessi heita:
Kirkjubólshverfi, Klapparhverfi,
Sandgerðishverfi.Bæjaskers-
hverfi, Fuglavíkurhverfi, Hvals-
neshverfi og Stafneshverfi.
Nálægt miðbiki þessa svæðis er
Sandgerði, sem hefur á síðari
árum orðið bækistöð mikils vél-
bátaflota, og telst nú í hópi
stærstu útgerðarstöðva þessa
lands.
Jörðin Sandgeröi er snemma
nefnd í skjölum. Einna fyrst mun
hennar getið í skrá nokkurri um
•"ekaskipti á Rosmhvalanesi, en
sú skráertalin vera frá þvíseintá
Sturlungaöld, eða nálægt 1260-
1270. Gömul munnmæli herma,
að jörðin hafi upphaflega heitið
Séögeröi, af því að þar lágu
kornakrar Gullbringu, sem
sýslan er kennd við. Segja
Sa9nir, aö hún hafi gefið þræli
sinum, Uppsa, jörð þá, er hann
nefndi Uppsali. Uppsalir eru
skammt ofan við Sandgerði.
Voru þeir 20 hundruð að fornu
^ati, en Sandgerði 60 hundruð.
Líklegt má telja, að saga þessi
um þrælinn Uppsa, sé alþýðleg
skýringartilraun á bæjarnafn-
'nu Uppsalir. Jaröarheitiö Sáö-
9®rði kemur hvergi fyrir í
9ömlum skjölum, og er þaö aö
^jium líkindum tilbúningur
siðari tíma. Hitt mun rétt vera, aö
Sandgerði hefur fyrr á öldum
verið grasgefnara miklu og frjó-
samara en síðar varð. Votta
heimildir, að áður á tímum hafi
verið svo hátt stargresi milli
Bæjaskerja og Sandgerðis, að
fénaður sást ekki er hann var þar
á beit. Síðar blés þetta svæði
upp og gekk á það sjór, svo að
þar urðu ýmist berar klappir eftir
eða gróðurlaus foksandur. Til
skamms tíma hafa sést nokkur
merki þess, að þar hafi akuryrkja
verið stunduö í allríkum mæli
fyrr á öldum. Séra Magnús
Grímsson, prestur á Mosfelli,
sem kunnur er vegna þess að
hann var annar helsti upphafs-
maður þjóðsagnasöfnunar hér á
landi, kynnti sér fornmenjar á
Reykjanesskaga og skrifaði um
þær merkilega grein. Hann
ræðir þar nokkuð um Sand-
gerði og kemst meðal annars
svo að orði:
„Suður af Flankastöðum við
sjóinn eigi langt er bær, sem nú
er kallað Sandgerði, en hét að
sögn áöur Sáðgerði. Þareru tún
fögur og allslétt. Mikið af túni
þessu hefur í tyrndinni verið
akrar, og sér þar glöggt fyrir
skurðum, sem hafa skipt
ökrunum I breiðar og langar
reimar. Austan og norðanvert
með akrinum liggur hóll eða
brekka, sem hefur skýlt honum.
Garðar sjást hér ei kringum
akurinn eða um hann eins og á
Skaganum. Tjörn ein er fyrir
noröan bæinn, og sér til skuröar
úr henni niður á akurinn. Hefur
þar mátt hleypa vatni úr i allar
rásirnar og af eða á akurinn eftir
geðþekkni. Vestanvert við
akurinn er túnið nokkuö
hálendara. Þar eru þrír eða fjórir
bollar eða lautir í röð, og mótar
fyrir skurði milli þeirra og fram
úr þeim út í sjó. Bollar þessireru
nærfellt kringlóttir, misstórirog
eigi djúpir nú. Bolla þessa held
ég vera mannaverk, og hafi þeir
verið notaðilr sem böð eða
laugar, því að vel hefði mátt
hleypa í þá vatni úr tjörninni og
kann ske sjó, þó nú virðist það
miöur ætlandi. Má og vera aö
þeir hafi verið notaðir til ein-
hvers við akurinn, t. a. m. til að
láta vatn standa í (Vandbehold-
ere ). Þeir eru nú grasi grónir
innan. Engar sögur hafa menn
nú um bolla þessa, en þeir eru
svo frábrugnir öllum hlutum þar
í nánd, að mér þótti þeir eftir-
tektarverðir. Þeireru hér um bil 3
til 5 faðma í þvermæli".
Árið 1703, erÁrni Magnússon
og Páll Vídalín ferðuðust unr
Gullbringusýslu, lýstu þeirjörð-
inni Sandgerði allnákvæmlega,
og er þá lýsingu að finna í jarða-
bók þeirra. Um þær mundir var
eigandi og ábúandi Sandgerðis
Vilhjálmur Jónsson lögréttu-
maöur. Ekki hafði hann stórt bú
á svo mikilli jörð. Kvikfénaður
var talinn þessi: „Sjö kýr, ein
kvíga tvævetur, ein kvíga
veturgömul, einn kálfur, sextán
ær, tólf sauðir veturgamlir, tveir
tvævetrir, lömb tíu, tveir hestar".
Hlunnindi jarðarinnar voru ekki
margvísleg, og bar þar útræðið
langt af öðrum. Hlunnindum
lýsir jarðabókin svo: „Torfrista
og stunga engin nema í sendinni
jörð. Lyngrif nokkuð lítið.
Eldiviðartak af fjöruþangi bæði
Ijtið og erfitt. Sölvatekja fyrir
heimamenn. Grasatekja nærri
því engin. Eggver nokkuð litið af
kríu, en hefur áður betra verið.
Rekavon nokkur.
Heimræði er árið í kring og
ganga skip ábúandans eftir
hentugleikum; áður hafa hér
stundum gengið inntökuskip
fyrir undirgift, sem ábúandinn
eignaðist; mætti og enn vera ef
fiskerí jekist. Lending er góð.
Sjór og sandur brjóta nokkuð á
túnin þó ekki til stórmeina enn
nú. Vatnsból sæmilegt en bregst
þó, en það mjög sjaldan".
Árið 1703 fylgdu Sandgerði
hvorki meira né minna en níu
hjáleigur er svo hétu: Bakkakot,
Krókskot, Landakot, Tjarnarkot,
Harðhaus (?), Gata, Stöðulkot,
Bakkabúð og Helgakot. Tvær
hinar síðastnefndu voru komnar
í eyði, önnur fyrir meira en tíu
árum, hin fyrir nær 30 árum.
Þessi mikli fjöldi af hjáleigum
á ekki víðlendara né gróðurrík-
ara svæði en Sandgerðishverfið
er, talar skýru máli um það, að
afkomumöguleikarfólksinshafa
fyrst og fremst verið við sjóinn
bundnir. Það var útræðið, sem
geröi hjáleigumönnum kleift aö
haldast viö á þessum stað. Ella
hefði þar verið ólíft með öllu.
Árið 1839, þegar Sicjurður B.
Sívertsen, prestur á Utskálum,
samdi sóknarlýsingu sína, taldi
hann Sandgerði eihverja
fallegustu jörðina þar um slóöir,
kvaö túnið grasgefið og í góðri
rækt, en kvartaði undan því að
sjór bryti þar upp á svo að til
mikils tjóns horfði. Þá voru enn
sex hjáleigur byggðar frá Sand-
gerði og útræði mikið stundað.
Umhverfið
( Sandgerði er lending góð.
Þar er eitthvert hið besta og
tryggasta sund fyrir sunnan
Skaga. Þaö heitir Hamarssund.
Sundiö er fremur mjótt og
blindsker á báð vegu, svo að
voði er fyrir höndum ef nokkuð
ber út af. Þarf því allmikla
Gils Guðmundsson.
nákvæmni og kunnugleik til að
taka sundir rétt, þegar illt er í
sjóinn, enda er þá nauðsynlegt
að kunna skil á straumaköstum
þar. En sé rétt aðfariö, ersundið
hættulaust í öllu skaplegu.
Sandgerðishöfn myndast af
Bæjaskerseyri að sunnan og
vestan, en Sandgerðis- og
Flankastaðalandi aö noröan og
austan. Mynni víkurinnar snýr í
norðurátt. Að sunnanverðu við
sundiö, sem siglt er um inn á
höfnina, er skerið Bóla, en
skerið Þorvaldur að norðan-
verðu. Sú frásaga er höfð í
munnmælum, að bóndi einn hafi
í fyrndinni búið á Flankastöð-
um og átt sonu, efnispilta hina
mestu. Sóttu þeir sjó af kappi og
réru úr Sandgeröisvík.
Einhverju sinni komu þeir úr
róðri og lögðu á sundið. Stór-
straums-fjara var og bára mikil.
Steytti skipið á hellu nokkurri í
miðju sundinu, hvolfdi því og
drukknuðu menn allir. Bónda
féllst mjög um atvik þetta. Litlu
síðar rann á hann hamremmi.
Fór hann þá út með menn sína
og tóku þeir að þreyta fang-
brögð við helluna. Tókst þeim
að reisa hana upp sunnan tii viö
sundið, og er hún sker það hið
mikla, sem nú kallast Bóla. Eftir
þessar aðgerðir reyndist sundið
nægilega djúpt hverju skipi.
Út af skerinu Bólu, sem eins
konar framhald af Bæjaskers-
eyri, er rif eitt mikilð, sem
Bólutangarrif heitir. Skagar það
langt í sjó fram, og mega skip
hvergi nærri koma, svo að þeim
sé ekki grand búið. Eru þess
dæmi, aö fiskiskip og jafnvel
kaupför hafi strandað á Bólu-
tangarrifi. Árið 1839 strandaði
þar frönsk húkkorta frá
Dunkirque. Menn komust af
allir, en skip braut í spón.
Framh. á naaatu si6u
FAXI - 261