Vísbending - 01.08.2008, Blaðsíða 2

2 V í s b e n d i n g • 2 8 . t b l . 2 0 0 8
M ikilvæg forsenda í fræðilegri hagfræði kallast „ceteris paribus“ eða „að öðru jöfnu“. Skoðað
er hver áhrifin eru ef aðeins einn þáttur
breytist á meðan öllum öðrum breytum er
haldið föstum. Aðalvandi hagfræðinga er
hins vegar sá að þeir fá sjaldnast tækifæri
til þess að gera tilraunir í raunverulegum
hagkerfum enda væri slíkt tæpast
æskilegt. Það eina sem þeir geta gert er
að skoða söguleg gögn. Yfirleitt breytast
margir þættir samtímis í margflóknu og
síbreytilegu hagkerfi. Því er erfitt að sigta
út hina raunverulegu áhrifavalda og jafnvel
þótt sterk tengsl séu fundin, er ekki víst í
hvaða átt orsakasamhengið gildir.
Hagfræðitilraunir
Úr þessu vill Patri Friedman, sonarsonur
Miltons Friedmans, bæta. Hann stendur
nú fyrir tilraunaverkefni sem kallast
„Sjávarbælið“ (e. Seasteading) ásamt félaga
sínum Wayne Gramlich. Verkefnið gengur
út á að byggja litlar samfélagseiningar á
fljótandi pöllum út á alþjóðlegu hafsvæði,
í skjóli fyrir landhelgi annarra landa. Hver
eining, sem minnir á olíuborpall, er um
12.000 fermetrar á stærð. Á hverri eyju
á að vera lítið samfélag en hægt er að
tengja samfélögin saman í nokkur stærri.
Möguleikarnir sem þessi tilraun gefur
eru feikna margir. Einn þeirra er að gera
samfélaglegar tilraunir. Þannig má athuga
hvers konar samfélag virkar best. Hægt
verður að kanna til dæmis áhrif loftslags,
trúar, efnahagslegs frelsis og mismunandi
lagaramma. Þarna er tækifæri til að halda
öllum breytum nema einni fastri, og því
raunverulegar tilraunir mögulegar. Annar
möguleiki er að íbúar hinna ýmsu landa
geta nýtt sér frelsi sem felst í fjarlægð frá
þjóðlöndum til þess að gera ýmislegt sem
telst ólöglegt í heimalandinu. Til dæmis
geta konur leitað í slík samfélög til þess að
fara í fóstureyðingu frá þeim löndum sem
það er bannað.
Forsprakkarnir telja að einokunartil-
burðir stjórnvalda eða ríkisstofnanna
hamli oft gegn framförum, meðal annars
í tækni. Þeir benda á að upphaflega hafi
ríkisstjórnir einar haft leyfi til þess að reka
útvarpsstöðvar í flestum Evrópulöndum.
Það hafi breyst á sjöunda áratugnum þegar
„sjóræningja útvarp“ var sent út í skjóli
laga á alþjóðasjó og spilaði öll vinsælustu
popplögin. Reyndar tókst að loksins að
ráða niðurlögum útvarpsstöðvanna með
því að banna með lögum öll viðskipti við
þær, þar á meðal auglýsingar. Bylting var
þó hafin og einokun var aflétt í byrjun
áttunda áratugarins í flestum þessum
löndum.
Ríkishöft afnumin
Friedman og Wayne telja að ríkisstjórn sé
starfsemi með miklum aðgangshindrunum
(e. high barries to entry). Til þess að gera
tilraunir með ríkisstjórnir þurfi að vinna
kosningar eða koma af stað byltingu sem
getur verið dýrt fyrir tiltölulega fámennan
hóp. Þess vegna bregðast ríkisstjórnir oft
ekki nægilega við kröfum viðskiptavina,
það er kjósenda. Þótt Friedman sé mikill
frjálshyggjumaður þá verða sjávarbælin
ekki endilega öll fyrir frjálshyggjusinna,
heldur leggur hann áherslu á fjölbreytni.
Þannig geta til dæmis umhverfissinnar,
áhugasamir um sjálfbæran lífstíl stofnað til
sjávarbælis. Hann sér fyrir sér að sjávarbæli
séu líkleg til að stofna sambönd á ýmsum
sviðum, til dæmis löggæslu. Munurinn
á sjávarbælunum og hefðbundnum
samfélögum er að ef viðskiptavininum
finnst hann ekki fá nóg fyrir sitt framlag,
þá getur hann alltaf dregið sig úr
samstarfinu. Þannig færist valdið niður
á við og gefur smærri einingum meira
vald til þess að sjá til að hagsmunum íbúa
þeirra sé þjónað.

Raunsæ hugmynd?
Mikil vinna hefur farið í alla hönnun
og flest tæknileg vandamál eru nú þegar
leyst. Vonast er til þess að frumgerðin
verði tilbúin eftir tvö til þrjú ár. Það
gæti hins vegar reynst stærri hindrun
að fá fólk til þess að flytja lengst út
á sjó. Þeir fyrstu þyrftu að borga
talsverðan upphafskostnað, yfir 100.000
Bandaríkjadali, auk þess að þurfa að þola
margvíslegar aðrar fórnir. Það þarf líklega
tugi þúsunda einstaklinga til þess að flytja
sig til þess að verkaskipting sé nægileg og
boltinn fari að rúlla fyrir alvöru. Þeir hafa
þó fengið annan stofnanda PayPal, Peter
Thiel til þess að fjármagna fyrstu 500.000
dalina. Ef þeir geta náð kostnaðinum
á hverja einingu nægilega mikið niður
gæti þetta byrjað sem áningastaður fyrir
ferðamenn. Það þarf íbúa með fasta búsetu
til þess þjónusta ferðamennina og þannig
gæti boltinn rúllað af stað. Friedman
og Gramlich hafa lagt mikla vinnu í
hvert smáatriði og verkefnið er ótrúlega
vel úthugsuð miðað við svo „klikkaða“
hugmynd. ksf
Hagfræðitilraunir Friedmans
Mynd: Ein eining sjávarbælis
Heimild: www.seasteading.org/learn-
more/intro
Þótt Friedman sé mikill
frjálshyggjumaður
þá verða sjávarbælin
ekki endilega öll fyrir
frjálshyggjusinna,
heldur leggur hann
áherslu á fjölbreytni.
Patri Friedman.