Vísbending - 03.04.2009, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 1 4 . t b l . 2 0 0 9 3
Á árunum 1959 til 1971 var ráðist í viðameiri umbætur á stjórn efnahagsmála á Íslandi en dæmi
voru um hér á landi. Hér verður leitast við
að greina helstu forsendur sem lágu til þess
að í róttækar endurbætur var ráðist af meiri
harðfylgni og með betri árangri en áður.
Ekki áætlunin að segja sögu viðreisnar,
þeirra margþættu umbóta sem gerðar voru
á stjórn efnahagsmála í tíð ríkisstjórnar
Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks á þessum
árum. Ekki verða heldur rakin í einstökum
atriðum þau áform sem uppi voru,
framkvæmd þeirra og niðurstöður.
Frelsi í stað verndar
Það er stundum litið svo á að stefna
frjálsræðis á innlendum mörkuðum og
í viðskiptum landa á milli hafi komið til
skjalanna í Evrópu þegar í styrjaldarlok.
La deuxieme belle epoque, eins og sá tími
hefur verið nefndur, hafi sprottið fram úr
styrjöldinni eins og Aþena úr höfði Seifs.
En þetta var ekki svo. Þvert á móti má
telja að þær fyrirætlanir sem mótuðust
á styrjaldarárunum og í styrjaldarlokin
hafi í flestum eða öllum löndum Vestur-
Evrópu borið blæ þeirra hugmynda
um afskiptasama opinbera stjórn
efnahagsmála sem fram höfðu komið á
kreppuárunum fyrir styrjöldina. Þar við
bættist að víðtæk og bein opinber stjórnun
í flestum greinum, sem tíðkast hafði á
meðan á styrjöldinni stóð, var ekki felld
niður í einu vetfangi heldur hélst víðast
hvar í veigamiklum atriðum út fimmta
áratuginn og jafnvel fram á þann sjötta.
Opin og mikil viðskipti á milli landa
voru ekki áhersluatriði í Vestur-Evrópu í
styrjaldarlok. Í raun fékkst hvert land um
sig við að móta áætlanir um fulla atvinnu
og aukna velferð án ráðagerða um frjáls
og aukin viðskipti sín á milli. Það er ekki
fyrr en Marshall-áætlun Bandaríkjanna
kemur til sögunnar sem þessi viðhorf
breytast með róttækum hætti, en um
sama leyti koma hugmyndir Ludvigs
Erhards um félagslegan markaðsbúskap
til framkvæmda í Þýskalandi og fyrstu
drögin eru lögð að þeirri samvinnu
helstu meginlandsríkjanna sem leiddu til
Rómarsamningsins.
Forsendur viðreisnar
- Fyrri hluti -
Jónas H. Haralz
hagfræðingur
Ísland fylgdi ekki straumnum
Þær hugmyndir um nýsköpun atvinnulífsins
á grundvelli beinna opinberra aðgerða sem
urðu til hér á landi á styrjaldarárunum, og
þær tillögur um víðtæk opinber afskipti
til að framkvæma þær fyrirætlanir sem
hagfræðinganefndin svokallaða lagði til árið
1946, voru ekki í ósamræmi við það sem
efst var í baugi í nágrannalöndum okkar um
sama leyti. Þegar til veðrabrigðanna kemur
erlendis, fylgja Íslendingar hins vegar ekki
með straumnum Þeir koma sér undan því
að hlíta skilyrðum Marshallaðstoðarinnar
um frjálsa verslun og láta kröfur um
rétta gengisskráningu sem þátttaka í
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum byggðist á sig
engu skipta. Þáttaskil verða ekki hér á
landi fyrr en með heimsókn Benjamíns
Eiríkssonar 1949, en þá sannfærðust
leiðtogar Sjálfstæðisflokksins, þeir Ólafur
Thors og Bjarni Benediktsson, um gildi
hinna nýju viðhorfa, sem raunar voru í
góðu samræmi við upphaflega stefnu flokks
þeirra. Jafnframt verður Ólafur Björnsson,
prófessor, samstarfsmaður Benjamíns við
athuganir og tillögur um efnahagsmál og
eindreginn talsmaður nýrrar stefnu, en
slíka afstöðu hafði hann ekki talið tímabæra
er hann átti sæti í hagfræðinganefndinni
nokkrum árum áður. En sinnaskiptin
urðu að ná lengra en til borgaralegra
stjórnmálaflokka og samtaka vinnuveitenda,
ef að gagni áttu að koma. Þau þurftu að
ná til stjórnmálaflokka á vinstri vængnum
og, að minnsta kosti að einhverju leyti, til
samtaka verkalýðs og annars launafólks.
Þetta tók hins vegar sinn tíma.
Gylfa snýst hugur
Í bók sinni Viðreisnarárin segir Gylfi
Þ. Gíslason að um miðjan sjötta
áratuginn hefðu ný sjónarmið tekið
að festa rætur innan Alþýðuflokksins í
kjölfar þeirrar þróunar sem átt hafði sér
stað í nágrannalöndum okkar. Flokkar
jafnaðarmanna hefðu þá verið farnir að líta
öðrum augum á gildi markaðsbúskapar
og frjálsra viðskipta sem og á hlutverk
ríkisins í efnahagsmálum en áður hafði
verið gert. Það má fara nærri um að tengsl
Alþýðuflokksins við bræðraflokkana
á Norðurlöndum og samskipti við
forráðamenn þeirra flokka hafi stuðlað
að þessari breytingu. En einnig skipti það
miklu að Gylfi Þ. Gíslason, sá ráðherra í
stjórn Hermanns Jónassonar er annaðist
málefni OEEC, komst í nána snertingu
við þær viðræður sem fram fóru í París
um sameiginlegt viðskiptasvið álfunnar
og var annt um að Ísland yrði ekki
utangarðs í þeim fyrirætlunum. Um þetta
segir Gylfi í fyrrnefndri bók sinni: „Ég
gerði mér ljóst að haftabúskapurinn hér
heima myndi valda einangrun landsins
frá Evrópu og skaða hagsmuni Íslands,
þegar til lengri tíma væri litið. Þetta
stuðlaði að því, að ég varð fylgismaður
algjörrar stefnubreytingar.“ Þessi breyting
á viðhorfum Alþýðuflokksins náði þó
fyrst og fremst til stjórnmálaleiðtoga
flokksins en síður til forustumanna í
verkalýðshreyfingunni. Þeir síðarnefndu
stóðu í harðri baráttu við sósíalista innan
hreyfingarinnar og áttu erfitt með að taka
aðra afstöðu en hefðbundin var innan
samtakanna. Eigi að síður var það þessi
breyting á viðhorfum Alþýðuflokksins
sem varð ein helsta forsenda viðreisnar.
Margfalt gengi
Næsta forsenda sem ég vil draga fram
í dagsljósið er þróun sjálfs uppbóta-
og gjaldakerfisins, hinnar svokölluðu
millifærsluleiðar, sem fylgt hafði verið
allt frá stríðslokum. Þessi leið hafði fyrst
komið til umræðu hér á landi upp úr
1930, snemma í heimskreppunni, og sú
umræða átt upptök sín á jafnólíklegum
stað og Verslunarráði Íslands, sem nú
nefnist Viðskiptaráð, en þau samtök voru
þá mjög andsnúin lækkun gengisins.
Þessum hugmyndum var þá hafnað með
góðum og gildum rökum af hálfu bæði
Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks
og gengi krónunnar að lokum lækkað
árið 1939. Í stríðslok, þegar erfiðleikar
blöstu við á erlendum mörkuðum, kom
til skjalanna ríkisábyrgð á fiskverði,
auk annarrar aðstoðar við útveginn, og
von bráðar sérstakar ívilnanir um sölu
gjaldeyris til innflutnings munaðarvöru,
hinir svokölluðu gotupeningar eða
bátagjaldeyrir. Þetta fyrirkomulag hvarf úr
sögunni með gengislækkuninni árið 1950,
en innlendar kostnaðarhækkanir leiddu
fyrr en varði til þess að bátagjaldeyrir var
tekinn upp að nýju. Upp úr því var ýmis
konar opinber aðstoð við sjávarútveginn
aukin hvað eftir annað og fyrir hana greitt
með álögum á innflutning.
Óhagkvæm framleiðsla styrkt
Með tilkomu vinstri stjórnarinnar
árið 1956 var aðstoðinni komið fyrir
framhald á bls. 4