Morgunblaðið - 15.04.2011, Side 6

6 | MORGUNBLAÐIÐ
O
rðið fasta er til í mörgum ná-
grannatungumálum okkar og á
sér því fornar rætur, væntanlega
í gotnesku, þar sem það merkir
að halda eitthvað (t.d. boðorð)
eða virða fyrir sér (t.d. atburði). Þaðan hefur
það runnið inn í mörg tungumál, m.a. ensku,
þýsku og Norðurlandamálin,“ segir séra
Gunnar Kristjánsson sem er prófastur Kjal-
arnesprófastdæmis. Hann hefur í áratugi
þjónað sem sóknarprestur að Reynivöllum í
Kjós en þjóðinni er hann ef til vill best
þekktur sem fyrirlestari meðal annars í út-
varpi þar sem hann hefur tjáð sig um marg-
vísleg guðfræðileg efni með svo grein-
argóðum hætti að mál verða auðskilin -
leikum jafnt sem lærðum.
Hugsa dýpra um eigið líf
„Fasta vísar til aðhalds í mat og drykk,
oftast byggist sú ákvörðun á frjálsum vilja
einstaklingsins til sjálfsstyrkingar og ein-
beitingar, yfirleitt í trúarlegum tilgangi.
Enda eru föstur vel þekktar í öllum trúar-
brögðum langt aftur í aldir. Helstu leiðtogar
trúarbragðanna föstuðu í aðdraganda mikilla
atburða, Jesús fastaði, einnig Móse og Elía
og það gerðu Búdda og Múhameð. Í trúar-
brögðum er víða gert ráð fyrir föstum, til
dæmis á ákveðnum tímabilum, til undirbún-
ings stórhátíða eða af öðru tilefni, í Gamla
testamentinu eru mörg ákvæði um föstur.
Tilgangurinn er yfirleitt einhvers konar und-
irbúningur vegna þess að fastan hefur áhrif
á líkamsstarfsemina og andlegt ástand. Ýms-
ar tímabundnar breytingar gerast í heil-
anum sem menn hafa sýnt áhuga á og rann-
sakað á undanförnum árum og áratugum.“
Hvað hafa þær rannsóknir leitt í ljós?
„Þegar við föstum, það er að segja borð-
um minna en okkur er eðlilegt og neytum
jafnvel engrar fastrar fæðu tímabundið, að-
eins vökva, þá verða breytingar í efnaskipt-
um líkamans. Við slíkar breytingar skynja
menn ákveðna vellíðan þrátt fyrir hung-
urtilfinningu. Ein ástæðan fyrir því er að
boðefnið serótónin – sem er stundum kallað
gleðihormónið – verður áhrifameira í heila-
starfseminni og því fylgir jákvæð tilfinning.
Fólki líður vel og skynjar frið í líkama og
sál. Ýmsar áhugaverðar rannsóknir eru í
gangi um þetta efni.“
Hvað er að segja um föstur nútímans?
„Föstur í einhverri mynd eru mjög al-
gengar, einkum í aðdraganda páskanna.
Mörg klaustur á meginlandinu bjóða nú upp
á viku föstu fyrir almenning þar sem ákveð-
ið mataræði liggur til grundvallar. Fólk upp-
lifir föstuna og finnur jákvæðar hliðar henn-
ar undir leiðsögn fagmanna. Klaustrin búa
að hefð og miklum þekkingarforða um föst-
ur og mataræði sem þeim tengist. Vinsældir
svona föstuvikna fara vaxandi.“
Eru Kyrrðardagar í Skálholti af þessu
tagi?
„Þeir líkjast þessu áreiðanlega að ein-
hverju leyti. Í föstuvikum í klaustrunum er
áherslan á mataræði og jafnframt ýmsu sem
tengist lífsstíl, í klausturklefanum er aðeins
rúmflet, stóll, skápur og kannski lítið borð.
Þátttakendur taka ákvörðun um að pakka
niður símanum og öll tölvusamskipti detta
út. Boðið er upp á fræðsludagskrár, útivist
og eitt og annað, allt eftir aðstæðum á
hverjum stað. Allt miðar þetta að hinum eig-
inlega tilgangi föstunnar: að losna undan
áreiti hversdagsins en komast í staðinn nær
sjálfum sér. Fastan opnar leiðina til þess að
hugsa dýpra um eigið líf, tilgang og merk-
ingu lífsins, hugleiðingar um píslarsögu Jesú
og upprisuna eru tilvalin efni í þeim til-
gangi.“
Höfðu mótast í meinlæti
Hvað með föstu t.d. á Íslandi
í þjóðkirkjunni?
„Föstur í mat og drykk lögðust af við sið-
bótina um miðja sextándu öld. Breytinguna
má orða þannig að þjóðin hafi haldið föstu
án þess að fasta. Við siðbótina verður
áherslan á hugleiðingar um píslarsöguna.
Marteinn Lúther og Katarína von Bóra
kona hans höfðu mótast í klaustrum, m.a.
við föstur og jafnvel meinlæti. Þegar þau yf-
irgáfu klaustrin, gengu í hjónaband og
stofnuðu heimili lögðu þau niður föstur í
mat og drykk, Lúther hafnaði allri lögmáls-
hyggju og öllum fyrirskipunum um lífsstíl.
Hann taldi að maðurinn ætti að vera al-
gjörlega frjáls í slíkum efnum, auk þess var
hann ekki hlynntur föstum að því er virðist
og hafði ekki góða reynslu af þeim. Í stað-
inn lagði hann grunn að nýju inntaki föst-
unnar, hann taldi að kristnir menn hefðu
gott af að hugleiða píslarsögu Krists alla
lönguföstu, frá öskudegi fram að páskadegi
og raunar allt árið að meira eða minna leyti.
Lútherska fastan beinist því ekki að mat og
drykk heldur að hugleiðingum og umhugsun
um píslarsögu Jesú Krists,“ segir Gunnar
og heldur áfram:
Föstutíminn blómaskeið listanna
„Á lútherskum svæðum meginlandsins
varð föstutíminn blómaskeið listanna. Þá
urðu til passíur og önnur ódauðleg tónverk
t.d. eftir Bach, Händel, Telemann og fleiri
þekkt tónskáld barokktímans. Og bók-
menntir um sama efni blómstruðu einnig,
um þjáningar og dauða Jesú, þar eru Pass-
íusálmar Hallgríms Péturssonar gott dæmi.
Þetta er meginbreytingin sem gerist með
siðbót Lúthers. Hann lagði áherslu á þján-
ingu og dauða Jesú; þannig var trúarmenn-
ing á hans tímum, hún festist í sessi og setti
svip sinn á trúariðkun Íslendinga. Fasta í
mataræði dettur að mestu út á Íslandi, ekki
get ég þó fullyrt að hún hafi alveg horfið,
svo margt úr kaþólskum sið virðist hafa lif-
að hér öldum saman. Í frumkristninni var
svona löng fasta ekki til. Þá bendir allt til
að fastan hafi aðeins verið nokkrir dagar,
svo sem vika fyrir páska og tilgangurinn
hafi verið undirbúningur undir páskana, og
yfirbragðið hafi verið gleði páskanna.“
„Þá verið ekki döpur í bragði“
Hvað með merkingar orða eins og að
fasta fyrir aðgerðir eða fasta til að grenna
sig?
„Merking orðsins hefur þá einfaldlega
hnikast til og vísar þá eingöngu til þess að
neyta engrar fæðu, eða að minnsta kosti
engrar fastrar fæðu. Ég reikna með að orðið
að fasta tengist nú mat að mestu leyti en
hinn þátturinn, hugleiðing um píslarsöguna,
eigi í vök að verjast.“
Hefur kirkjan gert í því að innleiða á ný
hugleiðingu um píslarsöguna?
„Ég get ekki sagt að svo sé. Að vísu voru
föstumessur fyrir nokkrum áratugum á mið-
vikudagskvöldum í mörgum kirkjum lands-
ins, einkum þó í þéttbýli, frá öskudegi fram í
dymbilviku. Ég reikna ekki með að sá siður
sé með öllu aflagður enda er fjölbreytt helgi-
hald og tónlistarlíf víða í þéttbýlinu á föstu.
Það er engu að síður full ástæða til að end-
urvekja föstuna hér á landi, en þá ekki að-
eins með því að lesa Passíusálmana eins og
víða hefur verið gert og er áhugavert heldur
einnig með nýsköpun trúarhugsunarinnar og
endurvekja hinn forna tilgang, þar sem fast-
an var undirbúningur undir páskana. Þannig
fengi hún annað yfirbragð sem full rök eru
fyrir. Hver tími hlýtur að móta sína
trúarmenningu, barokktíminn mótaði sína,
við eigum að finna okkar stíl. Það væri verð-
ugt verkefni fyrir söfnuðina að endurvekja
föstuna með nýjum áherslum og þá í anda
páskanna og orða Jesú í Fjallræðunni: Þeg-
ar þér fastið þá verið ekki döpur í bragði.“
Meira en orðið tómt
Hefur þú sjálfur fastað?
„Ég get varla sagt það, engu að síður hef
ég prófað að fasta og það er í sjálfu sér góð
reynsla. Ég hef dvalið í klaustrum og þá
tekið þátt í helgihaldi og kynnst þessari um-
ræðu og reynslu annarra.“
Komst þú í upphafið ástand?
„Það er fullmikið sagt en samt þarf ekki
mikið til svo að maður finni að fasta er
meira en orðið tómt og einhver ástæða er
fyrir því að hún hefur alla tíð verði afar út-
breidd, einnig á okkar tímum.“
gudrunsg@gmail.com
Fastandi skynjum við frið í sálinni
Aðhald „Föstur í mat og drykk lögðust af við siðbótina um miðja sextándu öld. Breytinguna má orða þannig að þjóðin hafi haldið föstu án þess að fasta," segir sr. Gunnar Kristjánsson.
Að fasta er hugtak sem flestir sem
komnir eru til vits og ára þekkja.
Við þekkjum líka merkinguna að
vera fastandi, það er að hafa ekki
neytt matar né drykkjar í nokkurn
tíma. En hver skyldi vera frum-
hugsun orðsins fasta? Um þetta
var dr. Gunnar Kristjánsson pró-
fastur spurður.
Það væri verðugt verkefni fyrir
söfnuðina að endurvekja föst-
una með nýjum áherslum og þá
í anda páskanna og orða Jesú í
Fjallræðunni: Þegar þér fastið
þá verið ekki döpur í bragði.“
Morgunblaðið/Kristinn