Siglfirðingur - 06.04.1955, Síða 3

SIGLFIRÐINGUR
3
xdLvbt tífZaskiíúdid ^Æ. (Z. ^zÁndetsan
Stúdentsprófið, examen artium, var
þá nauðsynlegt vegabréf að heimi
skáldanna og hærri menningar. Án
klassiskrar ménntunar hefði öreiga-
drengurinn aldrei orðið annað en ve-
sæll sérvitringur .Þetta varð honum
harður skóli og liræðilegur reynslu-
timi. Hér mættust tvö andstæð öfl,
ólík sem eldur og vatn: hreint, fljót-
rótt, frjótt og skáldlegt eðli átti að
hreppast í fjötra reglugerða, ástund-
unar, aga, nákvæmni og prófa gamals
skóla. Rektor skólans varð honum æ
gramari og að lokum fjandsamlegur,
liæðinn og spottandi. Meir en nokk-
urn tíma fyrr eða síðar var H. C.
Andersen þarna „ljóta andarunginn“.
Hann þjáðist, barmaði sér og auð-
mýkti sig, i eymd sinni reiðubúinn
að varpa frá sér öllum draumum. En
aftur var honum bjargað, hann var
tekinn úr skólanum (kveðjuorð rekt-
orsins voru: „Farðu til fjandans“) og
lijálpað að prófborðinu með einka-
kennslu. Hann komst gegnum hreins-
unarold fræðslunnar með listamanns-
eðli sitt óskert, en dýrkeypt var hún
lionum. Sífelldur kvíði og auðmýk-
ing þessara skólaára liefur verið aðal-
orsök taugaveiklunar hans það sem
eftir var ævinnar, minnimáttarkennd-
ar, sem leiddi af sér eóðlilega við-
kvæmni gagnvart gagnrýni, sjúklega
löngun eftir lofi og viðurkenningu,
og hans alræmdu og takmarkalausu
liégómagirnd.
Að loknu prófi árið 1828 liélt H. C.
Andersen áfram námi í eitt ár, en
hætti því síðan og lifði upp frá því
á ritstörfum einum. Hann var nú
kominn í tölu bókmenntanna. Kaup-
mannahöfn var á árunum 1825 til
1850 lieimkynni frábærar andlegrar
fógunar, sérstaks áhuga á heimspeki,
bókmenntum og listum, ef til vill var
það og eins konar mótvægi hinnar
pólitísku lognmollu einvaldstímabils-
ins. Fagurfræðileg menntun var kjör-
orð þeirra tíma og konunglega leik-
liúsið var miðdepill tilverunnar. Þessi
ár bera heitið danska gullaldartíma-
bilið, og þá bar liæst skóld eins og
Oehlenschlæger og Grundtvig, mynd-
höggvarann Thorvaldsen, vísinda-
manninn H. C- Orsted og hugsuðinn
Sören Kierkegaard og margt annað
stórmenni, ókunn utan Danmerkur.
Þetta var grózkuskeið, en lítill heim-
ur, þar sem menn þekktust helzt til
vel, og gagnrýni, spott og liáð þrifust
með ágætuin. Einnig þetta fágaða og
næstum því of viðkvæma andlega
umliverfi varð H. C. Andersen góður
skóli. Hér voru ekki einungis gerðar
kröfur til persónuleika og hugmynda-
auðgi, heldur í enn ríkara mæli til
formsnilli, fágunar, fyndni og hins
hvassa penna í vörn. H. C. Andersen
var heimagangur hjá mörgum af tign-
ustu fjölskyldum bæjarins, og auk
þess lijá þekktum skáldum og lista-
mönnurn. Andi hans auðgaðist ríku-
lega. Vinátta lians og H. C. Orsteds
liafði mikil áhrif á viðhorf hans til
lífs og listar. Og í liinum fjölmörgu
tilfellum, þar sem hann einatt fékk
a ðkenna á vanmati og lítilsvirðingu
og eiturörvum gagnrýnendanna, lærð-
ist honum að nota hæfileika sína á
sviði hæðni og kímni. Það má með
sanni segja, að hann bæði harðnaði
og fágaðist.
Meðfæddir hæfileikar hans, upp-
vaxtarár hans meðal alþýðunnar, hin
umbreytingasömu og þreytandi náms-
ár við leikhúsið og í latínuskólanum
Pg bókjöenntaþroski sá, sem bann
öðlaðist með hástétt liöfuðstaðarins
— allt þetta var aflvaki skóldskapar
hans. Rithöfundaferill hans hófst
þegar á árinu 1822, rétt áður en hann
innriltaðist í skólann í Slagelse, með
útkomu kversins „Ungdoms Forsog“
undir dulnefninu Wiliiam Christian
Walter (dregið af skírnarnöfnum
Shakespeares og Walteers Scott). Að
náini loknu hófst hann lianda með
leldmóði og ritaði af kappi í ýmsum
tjáningarformum: kvæði, ferðasögur,
skáldsögur og leikrit. 1 leikhúsinu,
sem liann hafði tekið ástfóstri við,
ótti hann litlu láni að fagna, en þó
ber að geta leikritsins „Mulatten“
(1840) og textans við óperuna „Liden
Kirsten" (1846) og gamanleiksins
„Den nye Barselsstue" (1844). Ferða-
lög og að gista framandi lönd var
honum alla ævi mikil unun og inn-
blástur. Fyrsta bók hans í óbundnu
máli var hugmyndarík lýsing á
gönguferð fró Kaupmannahöfn til
austurodda Amager (1829), því næst
sendi hann frá sér „Skyggebilleder“,
ferðaþætti frá Harzen, en í því riti
gætir áhrifa frá Heine. Á næstu- ár-
um var hann stöðugt á ferðalagi,
einkum um Suður-Evrópu. Á langri
ferð uin Þýzkaland, Italíu, Grikkland
og Tyrkland og lieimleiðis eftir Dóná,
varð lil liin glæsilega frásögn „En
Digters Bazar“ (1842). Seinna komu
ferðaþættirnir „Frá Svíþjóð“ (1851)
og „Á Spáni“ (1863). Þessar ferða-
bækur bera ljósan vott um hans frá-
bæru athyglisgáfu og ánægju hans af
öllu, sem fyrir liann bar, og næm-
leika lians fyrir hinu skáldlega í veru-
leikanum og því hversdagslega. Þær
sýna meðal annars, livernig hann,
er rómantíska tímabilið stóð sem
hæst, gat glaðzt yfir tæknilegum fram
förum og rennt grun í hina miklu
möguleika tækninnar. Hann var með
bollaleggingar um flugvélina og fyrir-
bæri í líkingu við útvarp.
Þelcktari varð hann af skáldsögum
sínum. Þær hófust, er hann hafði
hrifizt af liinu litskrúðuga þjóðlífi
Italíu, með „Improvisatoren" (1835),
sem vakti mikla lirifningu og var
bróðlega þýdd og kunn erlendis. —
Þegar á eftir kom út „0. T.“ (1836)
og „Kun en SpilÍemand" (1837). —
Saineiginlegt með þessuin þrem bók-
um eru greinileg drög að sjálfsævi-
sögu og lýsingu á eigin brensku og
æsku, þrengingar og þjáning fátæks
listamanns, ívafðar myndauðgi, sann-
sögulegra frásagna, sem sverja sig 1
ætt við ferðaþættina. 1 sögunni „De
to Baronesser“ (1848) er hið per-
sónulega horfið, en meira gætir
áherzlunnar á hið þjóðfélagslega mis-
rétti; báðar söguhetjurnarj þaroness-
urnar tvær, reynast vera af lágum
stigum. Síðustu skáldsögurnar eru
„Al være eller ikke være“ (1857),
sem fjallar um baráttu milli trúar og
þekkingar, og „Lykke-Peer“ (1870).
öll þau verk, er hér^liafa verið
talin, hefðu getað aflað H. C. Ander-
sen traustrar viðurkenningar samtíð-
arinnar, en heimsfrægðin og vinsæld-
ir síðari tíma eru auðvitað „Ævintýr-
unum“ að þakka. Fyrsta hefti ævin-
týranna (Fyrtojet, Lille Claus og store
Claus, Prinsessen pá Ærten, Den lille
Idas Blomster) koniu út órið 1835,
sama ár og „Improvisatoren“ og áður
en órið var liðið kom út nýtt hefti
(með m.a. Tommelisa og Rejse-
kammeraten). Þriðja heftið (með
m.a. Den lille Havfrue og Kejserens
nye Klæder) kom út 1837. Þetta
voru litlar og yfirlætislausar bækur,
sem ekki vöktu mikla athygli, en
hinn vitri H. C. örsted gat þá þegar
sagt, að skáldsögurnar liefðu gert
Andersen frægan, en ævintýrin
myndu gera hann ódauðlegan. —
Skáldið sjálft skildi naumast, að nú
liefði hann fundið það tjáningarform,
sem var honum eiginlegt, þá grein
skáldskapar, sem var samnefnari
allra lians hæfileika, en þær viðtökur,
sem ævintýrin fengu um víða veröld,
komu honum smásaman í skilning
um þetta. Með nokkrum hvíldum hélt
hann áfram allt til æviloka að senda
frá sér ný söfn ævintýra og sagna,
aðallega í bókaflokkum á árunum
1843—!48, 1852—’53 og 1857—72.
Um fyrstu ævintýrin var beinlínis
tekið fram, að þau væru „vintýri
lianda börnum“, en þegar frá leið
þroskaðist formið svo, að ævintýrin
áttu erindi jafnt til fullorðinna og
barna, og stundum eingöngu til full-
orðinna. Sögurnar gátu tekið form
smásögunnar eða einnig orðið að
djúpúðgum lífspekilegum táknmynd-
um.
1 bernsku var H. C. Andersen
gæddur eðlilægri frásagnargáfu og
hugarflugi. Á unglingsárunum lagði
hann rækt við sína snilldarlegu frá-
sagnargófu í þágu barnanna á þeim
Ilafnarheimilum, þar sem hann var
daglegur gestur. Hann varð skáld á
rómantíska tímabilinu, þegar fóík
var sólgið í þjóðsögur og fjarstæðu-
kenndan skáldskap, og þegar einkum
þýzk, en einnig dönsk skáld notuðu
þetta tjáningarform á nýjan leik. —
Það er augljóst, að Andersen varð
að nota ævintýraformið, og að hann
hlaut að skara fram úr öllum sam-
tíðarmönnum sínum. Hvers vegna?
Hver er leyndardómurinn á bak við
áhrifamátt ævintýra hans? Ég held,
að benda megi á tvær meginorsakir.
1 fyrsta lagi var kyngi- og krafta-
verkaheimur ævintýrsins í samræmi
við eðli og bernskuumhverfi H. C.
Andersens, í samræmi við það, sem
liann hafði alizt upp við og dregið
dám af. Hann þurfti ekki, eins og
hinir þýzku fyrirrennarar hans, Tieck,
E. T. A. Hoffmann og Chamisso, að
stæla gamalt form eða taka á sig
gervi hins látlausa sagnamanns eða
liins lireina barnslega eðlis. Honum
var það eðlilegt. Þess vegna finnur
maður sannfærandi listrænan sann-
leika í hugarórum lians, leik hans að
lilutum, og þegar hann gefur blómum
og skordýrum, knöttum og tindátum
líf og sál.
1 öðru lagi hafði hans eigið líf
sannað aðalinntak þjóðsagnanna:
hamingjudraum smælingjans, sigur
bins fátæka drengs jTir öllum örðug-
leikum og tignum keppinautum,
bjartsýnistrúna á fyllsta réttlæti til-
verunnar, trúna á það, að látleysið
og hin lieilbrigða skynsemi sigrist á
auðæfum, tildri, falsi og misrétti. —
Eigin reynsla hans, jafnt sigrar sem
niðurlæging, er lifandi efniviður
flestra ævintýranna. Einnig hér er
hið sanna í stað stælingar. Og auk
þess veitti ævintýrið honum tæki-
færi til að segja í líkingamáli og
undir rós margt það, sem hann gat
ekki leyft sér að segja með berum
orðum: Hann gat tjáð þótta sinn og
þjáningar (Ljóti andarunginn), en
hann gat einnig gert gys að eigin
veikleik, liann gat lýst óhamingju
móður sinnar („Hun duede ikke“),
liaft samúð með smælingjum („Alt
p& sin rette Plads“), og átalið dýrkun
liðinna tíma („Lykkens Galoscher“),
og hann gat veitzt að andstæðingum
sínum, komið fram hefndum vegna
misréttis og auðmýkingar, og strítt
gagnrýnendum. 1 því síðasttalda var
liann snillingur. Margt skeytið og
mörg linútan leynist undir sakleysis-
legri sauðargæru ævintýrsins.
Við höfum góðar lieimildir um ævi
hans og viðhorf. Hann hélt dagbók,
ritaði fjölda bréfa, og við ýmis tæki-
færi opinberaði liann þætti úr ævi
sinni. Tuttugu og átta ára að aldri
ritaði hann þann fyrsta „Levneds-
bogen“, gefin fyrst út 1926, en aðal-
ritið er „Mit Livs Eventyr“ (1855),
ítarleg frásögn um hans örðugu leið
til frægðarinnar. Þegar hér var komið
sögu hafði hann hlotið mikla viður-
kenningu, hann var þekktur utan
Evrópu og hróður hans óx ár frá
óri. Aðdáun sú og hylli, sem hann
maut hvarvetna, þó meira erlendis en
innanlands, fullnægði hégómagirnd
hans. 1 Danmörku vandi hann helzt
komur sínar á herrasetrin og til
tignarfólksins, og hann var aufúsu-
gestur við hirðirnar bæði heima og
erlendis. Hann þreifst við yl aðdá-
unar og frægðar, og gat ekki án hans
verið, því hann var einmana og
venjuleg mannleg hamingja féll hon-
um ekki í skaut: ihörmulegum lykt-
um æskuástar átti hann sennilega
sjálfur sök á. Hin mjög umtalaða ást
hans á sænsku söngkonunni Jenny
Lind, var ekki endurgoldin. Oss er
leyfilegt að efast, en sjálfur taldi
hann sig hamingjusaman og þakkaði
Guði sínum fyrir það: „Ævisaga mín
mun kenna heiminum það, sem hún
hefiir kennt mér, að til er kærleiks-
ríkur Guð, sem öllu snýr til góðs“.
Hann lézt í Kaupmannahöfn þann
4. ágúst 1875.
Sven Maller Kristensen
RÚSSAR VEIÐA SÍLD
(Framhald af 2. síðu)
Síldin er aðallega veidd í rek-
net, sem eru allt að 3 km. að
lengd. Útbúnaður rússnesku síld-
veiðiskipanna er af vönduðustu
gerð, og þeim reiðir vel af, jafnvel
í stórviðrum.
Síðan í fyrrahaust hafa rúss-
nesku síldveiðimennirnir verið við
veiðar, hvernig sem viðraði, jafn-
vel í stórviðrum.
Það var hinn ungi nótabassi
Grigorij Nosal, sem byrjaði að
veiða í stórviðri og síðan hafa hin
skipin farið að hans dæmi.
Lauslega þýtt úr „Fiskaren" frá
9. febr. 1955.
H. Kristmsson